چگونه از روماتیسم مفصلی پیش‌گیری کنیم؟

فائقه ابراهيمی | پزشك عمومی

علی‌اصغر ابراهيمی | فوق‌تخصص روماتولوژی

آرتریت روماتوئید (Rheumatoid Arthritis) یا روماتیسم مفصلی شایع‌ترین بیماری التهابی مزمن و مخرب مفاصل است و حدود یک درصد مردم دنیا به آن مبتلا هستند. در قدیم به این بیماری آرتریت دفورمان (Arthritis Deforman) می‌گفتند، چرا که اکثراً با ایجاد بدشکلی (دفورمیتی) در مفاصل بیمار همراه بود.

امروزه به روماتیسم مفصلی به عنوان یک بیماری منحصر به مفاصل نگاه نمی‌کنند، بلکه آن را یک بیماری التهابی سیستمیک می‌شمارند که علایم التهابی و تخریبی مفصلی و علایم خارج‌مفصلی مثل درگیری‌های قلبی، ریوی، عروقی، عصبی و یا پوستی دارد. این عوارض می‌تواند چنان شدید باشد که زندگی فرد را مختل کند و به نامؤثر و بیکار شدن سوق دهد. در موارد شدیدتر، در صورت عدم درمان، سبب مشکلات جدی‌تری مثل عفونت، بدخیمی، بیماری قلبی و حتی مرگ خواهد شد. بنابراین باید دربارهٔ پیشگیری از این بیماری بیشتر بدانیم.

اخیراً در درمان این بیماری پیشرفت زیادی کرده‌ایم: داروهای مؤثر تنظیم‌گر دستگاه ایمنی مثل متوترکسات (Methotrexate) و داروهای بیولوژیک مهارگر دستگاه سایتوکائینی التهابی (Proinflammatory Cytokine) مثل مهارکننده‌های IL17، IL6 و TNFα، و در دههٔ اخیر داروهای مؤثر بر عملکرد سلول‌های التهابی مثل مهارکنندگان مسیر آنزیماتیک (janus kinases) مثل داروی خوراکی Tofacitinib (که در ایران به نام قرص Rhofanib به فروش می‌رسد) برای درمان این بیماری استفاده می‌شوند.

با این حال، روماتیسم مفصلی بیماری سخت و صعب‌العلاجی به شمار می‌رود، به ویژه اگر تشخیص و شروع درمان آن با تأخیر همراه باشد، حتی اگر این تأخیر چند ماهه باشد. متأسفانه، هنوز هم در مواردی شاهد تأخیرهای چندساله در تشخیص این بیماری درمان‌پذیر هستیم، به ویژه در بیماران مسن و بچه‌های کم سن و سال. منظور از تشخیص زودرس یا تشخیص به موقع، تشخیص این بیماری طی ۶ تا ۱۲ ماه پس از شروع علایم بالینی است. علایم بالینی اولیه شامل درد مفاصل، تورم مختصر مفاصل (به ویژه مفاصل انگشتانِ دست، مچ دست، مچ پا يا زانو)، و احساس خشکی مفاصل به ویژه در ساعات اولیهٔ صبح هستند.

چطور می‌توان قبل از بروز علایم بالینی، از وجود این بیماری آگاه شد؟

تحقیقات گذشته‌نگر (Retrospective) از اهداکنندگان خون نشان داده است که در یک چهارم مبتلایان، چند سال پیش از آنکه علایم بالینی ظاهر شود، تست‌های خون مربوط به این بیماری دارای فاكتورهای مثبت زير بوده است: 

• RF (Rheumatoid Factor)
• Anti CCP (Anti Cyclic Citrolinated Peptide)
• Anti MCV (Anti Mutated Citrolinated Vimentin)

البته منظور این نیست که هر کس تست RF مثبت داشت لزوماً این بیماری را دارد، چرا که احتمال مثبت بودن این تست در افراد سالم (به ویژه خانم‌های مسن) و افرادی که بیماری‌های عفونی و یا التهابی غیرروماتیسمی دارند نیز وجود دارد. ولی با نتیجهٔ مثبت این تست باید با احتیاط و تدبیر برخورد کرد و نیاز به پی‌گیری دارد. مطالعهٔ سابقهٔ خانوادگی فرد و معاینات کامل دوره‌ای راه‌گشا است و می‌تواند به تشخیص به موقع روماتیسم مفصلی کمک کند.

برای پیش‌گیری از روماتیسم مفصلی، باید عواملی که منجر به این بیماری می‌شود را بهتر بشناسیم. این عوامل دو دسته‌اند: عوامل مستعدکنندهٔ ژنتیک و خانوادگی، و عوامل محیطی.

ژنتیک و وضعیت خانوادگی فرد نقش مهمی در احتمال ابتلا به روماتیسم مفصلی و شدت آن دارند، به طوری که اگر از وابستگان درجهٔ اول شما کسی مبتلا به روماتیسم مفصلی باشد، شما استعداد بسیار بیشتری برای ابتلا به این بیماری دارید. این استعداد سه تا چهار برابر یک فرد عادی است. دانستن این موضوع به تشخیص زودرس این بیماری و تفسیر تست‌های مثبت آزمایشگاهی در حضور علایم بالینی اولیهٔ غیراختصاصی مانند درد مفصلی آرترالژی (Arthralgia) کمک می‌کند و احتمال خطای تشخیص را کم می‌کند. 

از سوی دیگر، عوامل محیطی مؤثر در ابتلا به روماتیسم مفصلی عبارت‌اند از عوامل عفونی مثل ویروس‌ها و باکتری‌ها و انواع سموم (مثلاً سموم ناشی از آلودگی هوا یا محیط کار یا ناشی از مصرف سیگار)، التهاب یا عفونت در مجراهای هوایی بدن، دستگاه گوارش و حتی لثه‌ها و بافت نرم دور دندانی.

اگر کسی یکی از این تست‌های RF،  Anti CCP، یا Anti MCV را مثبت داشت و دچار درد یک یا چند مفصل بود، نیاز به معاینات مرتب خواهد داشت هر چند که تشخیص قطعی روماتیسم مفصلی را دریافت نکرده باشد یا تورم واضح مفصلی نداشته باشد. فراموش نکنید که پیش‌گیری بهتر از درمان است و دقت و پی‌گیری احتمال خطا و تأخیر در تشخیص بیماری را کم می‌کند. به طور خلاصه، برای مقابلهٔ بهتر با روماتیسم مفصلی باید موارد زیر را رعایت کنیم:

• با بالا بردن دقت بالینی و حفظ هوشیاری کامل در برخوردهای کلینیکی و هم‌چنین در تفسیر درست تست‌های آزمایشگاهی مربوط به این بیماری، به تشخیص هر چه زودتر آن کمک کنیم و در صورت لزوم، بیمار را به مراکز تخصصی ذیصلاح ارجاع دهیم.

• در صورت ابتلا، درمان را فوراً و به طور جدی و کامل شروع کنیم و تا رسیدن به کنترل قابل قبول بالینی به دقت ادامه دهیم.

در صورت ابتلا به این بیماری و شروع درمان، رعایت نکات زیر توسط پزشک و بیمار برای رسیدن به بهبودی ضروری است:

• توجه کافی به بیمار و سلامتی همه‌جانبهٔ او، هر بار که جهت معاینات ادواری و کنترلی مراجعه  می‌کند.

• ادامهٔ دقیق درمان حتی اگر علایم بهبودی اولیه به دست آمده باشد. این بهبودی اولیه نباید بیمار یا پزشک را به قطع یا کاهش دوز داروها (تا حد نامؤثر شدن) سوق دهد.

• کم کردن اضطراب و ابهامات بیمار از بیماری‌اش موضوع مهمی است. بیماری مزمن روماتیسم مفصلی (که ممکن است چند سال طول بکشد) می‌تواند بیمار را به اضطراب و افسردگی سوق دهد. بنابراین، پزشک باید پس از هر معاینهٔ بیمار، به سؤالات او دربارهٔ بیماری یا داروهای تجویزی به روشنی پاسخ دهد و به او اطمینان دهد که در صورت رعایت نکات درمانی و مراقبتی همه‌جانبه، به خوبی می‌تواند از پس مشکلات این بیماری برآید.

• در صورت لزوم، مشاوره با متخصص تغذیه، عصب‌شناس، روان‌شناس، ارتوپد و غیره به عمل آید.
• استفاده از کمک‌های درمانی غیردارویی مانند ورزش، تغذیه و رژیم غذایی مناسب، جا انداختن الگوهای سالم فعالیتی در کار روزمره و تفریحات، و کاهش عادات ناسالم مثل مصرف سیگار یا الکل نیز بسیار مؤثر است.

امیدواریم با اطلاع‌رسانی روشن و دقیق دربارهٔ این بیماری و اهمیت تشخیص زودرس آن، گامی در جهت سلامت هم‌وطنان عزیز برداشته باشیم.