رابطه‌ی روماتیسم مفصلی و سرما چیست؟

دكتر فائقه ابراهيمی | پزشك عمومی

دكتر علی اصغر ابراهيمی | فوق تخصص روماتولوژی

روماتیسم مفصلی (آرتریت روماتوئید) شایع‌ترین بیماری التهابی و مزمن مفاصل می‌باشد و اگر به موقع تشخیص داده نشود یا درمان با تاخیر و ناکافی صورت بگیرد، می‌تواند منجر به تخريب و دفرمه‌شدن مفاصل شود. برای جلوگیری از این وضعیت و حفظ سلامت مفاصل لازم است علل ایجاد‌کننده یا تشدید دهندهٔ روماتیسم مفصلی را کاملا مورد دقت و توجه خود قرار دهیم:

• عوامل ژنتیک مستعد‌کننده:

که در شرایط امروزی فعلا در این مورد کار مؤثری مثل ژن درمانی یا مهندسی ژن امکان پذیر نیست.

• عوامل محیطی:

از جمله ویروس‌ها، باکتری‌ها، سموم و آلودگی‌های محیط، شرایط آب و هوایی مثل سرما، رطوبت و فشار هوا که خوشبختانه خیلی از این عوامل قابل کنترل و تغییر هستند و تلاش در این زمينه حتی امکان پیشگیری یا مانع‌شدن از پیشرفت روماتیسم مفصلی را فراهم می‌کند.  

• تغییرات یا اختلالات سیستم ایمنی ناشی از همراهی عوامل محیطی ذکر شده و زمینهٔ مستعد ژنتیک این بیماری:

در این قسمت نیز پیشرفت‌های زیادی در طب، مبنی بر امکان کاربرد داروهای مختلف تنظیم‌گر یا مهارکننده سیستم ایمنی حاصل شده است.

پس از این مقدمهٔ کوتاه، همچنانکه از عنوان مقاله پیداست؛ هدف ما در طی این نوشتار پرداختن به بحث «اثرات سرما بر روی روماتیسم بخصوص روماتیسم مفصلی» خواهد بود. به طور خاص به سوالات زیر پاسخ خواهیم داد.

• آیا واقعا سرمای محیط بر علائم بالینی بیمار روماتیسمی تاثیر می‌گذارد؟
• کار در محیط‌های سرد (بسته یا باز) می‌تواند باعث ایجاد روماتیسم مفصلی شود یا آن را تشدید کند؟
• رطوبت یا فشار هوا چه اثراتی می‌تواند داشته باشد؟
• آیا استفاده از سرما در مقایسه با گرما، جایگاهی در درمان مشکلات مفصلی از جمله روماتیسم مفصلی دارد؟

بیمار مبتلا به روماتیسم مفصلی چه علائمی دارد؟

در رأس همهٔ علائم، احساس درد و خشکی مفاصل (بخصوص خشکی صبحگاهی) و دردهای عضلانی است. تورم مفاصل مبتلا (آرتریت) و محدودیت دامنهٔ حرکتی و درد حین حرکت از علائم دیگر است. عضلات مبتلا به روماتیسم هم علاوه بر درد (میالژی)، دچار احساس خستگی، خشکی و سخت شدن حرکات می‌گردند. عروق خونی هم در انواع روماتیسم‌‌ها از جمله روماتیسم مفصلی، در مراحل اولیهٔ بیماری دچار حالت حملات انقباضی برگشت‌پذیر و حساس شدگی در برابر استرس و سرما که به نام پدیدهٔ رینود (Raynaud Phenomenon) مشهور است مي‌شوند. در مراحل پیشرفتهٔ روماتیسم، نوعی حالت تنگ شدگی در عروق ممکن است دیده شود که در اینصورت علت آن التهاب مزمن کنترل نشده است و فقط با درمان‌های اساسی ضد روماتیسم قابل کنترل یا درمان خواهد بود.

آیا واقعا سرمای محیط بر علائم بالینی بیمار روماتیسمی تاثیر می‌گذارد؟

حال باید توجه داشته باشیم که همهٔ علائم ذکر شده در بالا (مفصلی، عضلانی و عروقی) در اصل خود حساس به سرما هستند. زیرا که سرما باعث انقباض عضلات و همچنین عروق بدن می‌شود و بدین طریق باعث درد، خشکی و احساس خستگی و کاهش انعطاف عضلات و مفاصل می‌شود. سرما موجب انقباض عروق بخصوص عروق سطحی تغذیه کنندهٔ پوست، عضلات، مفاصل و استخوان‌ها می‌شود و از اين طريق میزان خون‌رسانی به این بافت‌ها را کاهش داده و موجب افزایش احساس درد در آنها می‌گردد.

البته مطالعات نشان داده است که سرما موجب کاهش فعالیت و کارایی سیستم ایمنی بدن هم می‌گردد. لذا قرار گرفتن در شرایط سرمای سخت یا کار کردن در محیط‌های سرد (محیط‌های بسته یا باز که آفتاب‌گیری یا وسایل گرمائی لازم در فصول سرد سال را ندارند) بویژه اگر طولانی یا تکرار شونده باشد، می‌تواند علائم بیمار روماتیسمی را تشدید نماید و در مواردی نیز ممکن است موجب پیدایش و شروع علائم بیماری‌های روماتیسمی گردد. این موضوع به قدری برای خیلی از بیماران تکرار و تجربه می‌شود که تبدیل به یک باور قوی در اکثر بیماران شده است. هر چند که برخی پزشکان و محققین به درستی «ارتباط روماتیسم مفصلی و سرما» معتقد نیستند. اما درصد قابل توجهی از اطباء که بارها این تجربه را از بیماران خود شنیده‌اند و در مواردی هم خود شاهد تشدید علائم روماتیسم بیمارانشان (بدون اینکه واقعا علت آشکار دیگری غیر از سرما در میان باشد) بوده‌اند، این نظریه را قبول دارند. این گروه از پزشکان، بیماران خودشان را از قرار گرفتن در شرایط سرمای سخت بر حذر می‌دارند.

البته در رابطه با تاثیر سرما در ایجاد و تشدید علائم انقباض عروقی (در پدیدهٔ رینود)، همهٔ پزشکان و محققین دارای اتفاق نظر هستند. البته سرما و تأثیر واضح آن بر روی عروق خونی ( انقباض و کاهش جریان خون ) نه تنها در عروق سطحی انتهائی اندام‌ها (دست‌ها و پاها و لالهٔ گوش‌ها و نوک بینی و گونه‌ها) که شامل پدیدهٔ رینود می‌شود، بلکه در اثرات سرمای شدید یا ادامه‌دار بر روی عروق داخلی یا عمقی بدن از جمله عروق کلیه، قلب و ریه‌‌ها نیز تأکید شده است. در برخی متون طبی این حالت را به اسم «رینود داخلی» می‌نامند و این موضوع بسیار مهم است. زیرا که عملکرد ارگان‌های حیاتی ذکر شده را می‌تواند دچار اختلال نماید مانند نارسائی کلیه، آنژین قلبی (بیماری عروق کرونر قلب ناشی از انقباض در اثر سرما) یا تشدید علائم تنفسی بیماران ریوی در سرما.

راستی سرمائی که بیمار مبتلا به روماتیسم از آن صحبت می‌کند، چیست ؟

بطور متوسط دمای ۵ درجه یا کمتر را به عنوان دمای ناراحت کننده برای این نوع بیمار تلقی می‌کنند. اما حس سرما داشتن، يك موضوع نسبی است. افرادی که مشکلات عصبی یا روحی دارند و یا آنها که بیماری‌های مزمن غیر روماتیسمی (کم کاری غدهٔ تیروئید، کم خونی، مشکلات قلبی یا ریوی و مشکلات مفصلی غیر روماتیسمی یا آرتروز) هم دارند ممکن است زودتر و بیشتر دچار احساس سردی و نوعی ناراحتی شوند.

حس سرمای محیط در پیش بیماران دچار التهابات مفصلی و بخصوص آنها که فرم مزمن یا شدید بیماری روماتیسمی را دارند، نسبت به افراد سالم یا حتی آنها که در فاز کنترل شدهٔ بیماری هستند بیشتر و شدیدتر جلوه میکند بویژه اگر التهاب همراه با اضطراب یا افسردگی ثانوی هم باشد.

باید توجه کنیم که مسألهٔ «سرما» به صور مختلف می‌تواند بیمار روماتیسمی را تحت تاثیر قرار دهد از جمله:

• آب و هوای سرد محیط زندگی بیمار
• سرد شدن گذرا یا غافلگیرکنندهٔ محیط زندگی بیمار یا در طی مسافرت‌های شخصی خود بیمار بدون آمادگی‌های پوششی و مراقبتی قبلی
• بارش‌های فصلی یا نابهنگام در محیط زیست بیمار اعم از برف و باران
• سرد یا نامناسب بودن دمای خانه یا اتاق زندگی روزمرهٔ بیمار
• قرار گیری بیمار در شرایطی که در آن از وسائل سرمائی مثل کولر یا حتی پنکه و .. زیادی استفاده می‌شود ( دیده شده که این موضوع گاهی با اصرار سایر افراد خانواده یا محیط کار بیمار مبنی بر استفاده از این گونه وسائل، موجب بروز برخی مشکلات در روابط بین بیمار و اطرافیانش شده و خود به عنوان عامل استرس‌زای دیگری بر شدت مشکلات وی افزوده است)
• گاهی محیط کار بیمار روماتیسمی با سرما و دمای خیلی پایین ارتباط دارد مثل شاغلین در سردخانه‌های نگهداری مواد غذائی یا سردخانه‌های بیمارستانی و پزشکی قانونی و … که بیمار یا فرد شاغل مجبور است ساعت‌ها در محیطی با دمای پایین و حتی زیر صفر به کار ادامه دهد.

وقتی صحبت از آب و هوا یا سرما و تاثیراتش بر احساس شدت درد مفاصل می‌شود، کدامیک از شرایط اثر واقعی را در این مورد اعمال می‌کند؟ دمای هوا (سردی یا گرمی)، رطوبت هوای محیط زندگی (هوای خشک یا مرطوب) یا درجهٔ فشار هوای محیط زیست بیمار؟

اگرچه گاهی اظهارات بیماران، کمی متناقض یا متفاوت است اما بیشتر آنها عقیده دارند هوای مرطوب یا بارندگی و همچنین هوای سرد مخصوصا توأم با وزش باد یا هوای طوفانی موجب تشدید درد و احساس خشکی مفاصل‌شان می‌گردد. برخی از بیماران حتی این احساس تغییر یا شدت در علائم مفصلی خود را کمی قبل از وقوع بارش یا سرد شدن دمای هوا و یا بروز حالت طوفانی، اظهار می‌کنند و یا به عبارتی دیگر پیشگویی می‌کنند. همچنین مطالعات گستردهٔ بر روی بیش از ۲۰ هزار بیمار مبتلا به روماتیسم مفصلی «آرتریت روماتوئید» در شهر کیوتوی ژاپن نشان داده است که از میان سه عامل ١) دما، ٢) رطوبت و ٣) فشار هوا، تاثیر فشار هوا بر شدت احساس درد و تورم مفاصل قابل نتیجه‌گیری است. بطوری که فشار هوای پایین اثر تشدیدی روی علائم مفصلی بیماران داشته است یعنی یک ارتباط معکوس بین فشار هوا و احساس درد و تورم مفاصل بدست آمده است.

 فشار هوا در مناطق سرد و همچنین در ارتفاعات کاهش می‌یابد و این کاهش منجر به شدت انبساط یا تورم بافت‌ها می‌شود و بدین ترتیب درد یا احساس خشکی مفاصل هم افزایش پیدا می‌کند.

اینکه کار کردن در محیط‌های سرد، آنهم به مدت طولانی، آیا می‌تواند فرد شاغل را مبتلا به روماتیسم مفصلی بکند یا نه؟! مطلبی است که هنوز پاسخ قطعی ندارد. اما آنچه هست در اظهارات و شرح حال تعدادی از بیماران مبنی بر این اتفاق و این ارتباط، اگر به خوبی دقت شود در سابقه فامیلی و خانوادگی بیشتر این بیماران، موارد مثبت بیماری روماتیسمی وجود دارد و سرمای محیط کار در بلندمدت می‌تواند نقش بروز دهندهٔ زمینهٔ ژنتیک یا ارثی قبلی بیمار را بازی کند و سبب بیدارشدن زمینهٔ قبلی او برای بیماری روماتیسم مفصلی گردد.

نهایتا دو نکتهٔ اساسی زیر را باید یادآور شویم

۱) محیط‌های کاری خیلی سرد (۴ درجه و پایین‌تر) برای بیماران روماتیسمی مناسب نیست.

۲) مهاجرت از شرایط آب وهوایی سرد به مناطق گرمسیر بطور کلی توصیه نمی‌شود و باید با بررسی همه جوانب گرفته شود. به عنوان مثال لازم است از هر گونه تغییر استرس‌زای محیط و شرایط زندگی دوری شود. چرا که امکان دارد تغییر اختیاری یا اجباری در شرایط زندگی بیمار، خود از طریق ایجاد استرس اضافی موجب تشدید علائم بالینی بیمار بشود.

توصیه به بیماران روماتیسمی در مواجهه با سرما

• در شرایط سرما (فصول سرد سال، محیط زندگی یا احیانا محیط کاری سرد) تا حد امکان خود را گرم نگه دارید. لباس و پوشش مناسب هر فصل را به تن داشته باشید.
• اگر برنامهٔ مسافرت یا حتی سف ی بنا به ایجاب شغل و فعالیت خود دارید، حتما وضعیت آب و هوائی و حتی خشکی یا رطوبت محیط (شهر) مقصد خود را کاملا در نظر بگیرید و البته در چنین شرایطی حتما قبل از هر چیز تمام داروهای مصرفی خود را آنهم به مقدار کافی، به همراه خود داشته باشید تا در محیط جدید، احیانا غافلگیر تغییرات جوی نشوید و نبود یا کم‌آوردن داروهای ضروری، شما را دچار دردسر تهیهٔ دارو یا استرس اضافی نکند.
• داشتن رژیم غذائی مناسب و پر کالری بخصوص در فصول یا ایام سرد سال بر مقاومت بدن شما در برابر سرما و عوارض آن می‌افزاید. مثلا مصرف مرتب نوشیدنی‌های گرم از جمله شیر داغ یا چای یا دمنوش گرم چای سبز و همچنین استفاده از آب میوه‌های طبیعی هم به نیازهای بدن شما پاسخ می‌دهد و هم بر توانائی سیستم ایمنی تان اضافه می‌کند.
• حفظ تحرک کافی بخصوص در فصول سرد، شما را در برابر شرایط سرما پر قدرت و توانمند می‌سازد. از جمله برنامه‌های منظم نرمشی، ورزشی و حتی کمی پیاده‌روی در شرایط مناسب.

حال شاید این سؤال برای مخاطبین و خوانندگان عزیز مطرح باشد که آیا سرما یا سردی مطابق مطالب و شواهد گفته شده در این مقاله، فقط نقش تشدیدی و‌ منفی بر روی بیماری‌های روماتیسمی دارد یا اینکه سرما می‌تواند نقش مثبت و کمکی یا حتی درمانی داشته باشد؟

در پاسخ باید گفته شود که در موارد خاص و با شرایط و توجهات ویژه می‌توان از سرما یا به عبارت بهتر سرد کردن در موارد ذیل سود برد:

• موارد التهابی حاد ناشی از ضربه (البته ضربه‌های غیر نافذ که توأم با زخم و خونریزی نباشند) یا پیچ خوردن مفصل. البته در این موارد نیز فقط در مدت زمان ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول است که سرما درمانی (مانند قرار دادن کیسهٔ یخی و یا کیسهٔ آب یخ در محل التهاب) می‌تواند در کاهش شدت التهاب موثر باشد. باز هم لازم است توجه شود که استفاده از این موارد در هر بار باید فقط در حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه بیشتر نباشد.
• در مورد التهابات حاد مفصلی (بدون ضربه) هم سرما درمانی (Cryotherapy) یا به عبارت ساده‌تر سرد کردن موضع التهاب یعنی مفصل مبتلا می‌تواند همراه با درمان‌های داروئی تجویزی توسط پزشک معالج در روند بهبود علائم التهاب شدید مفصلی کمک‌کننده باشد. به عنوان مثال در بیماری نقرس (GOUT) که ناشی از افزایش سطح اسید اوریک خون است و معمولا به صورت حملهٔ حاد تورم و درد شدید توام با قرمزی پوست روی مفاصل مبتلا در انگشت شست پا یا مچ پا خودش را نشان می‌دهد، می‌توان تا رسیدن به مرکز طبی و دریافت درمان‌های لازم با قرار دادن کیسهٔ یخی یا کیسهٔ آب سرد بر روی مفاصل از شدت درد و التهاب کاست.

در استفاده از سرما یا سرد کردن موضع التهاب بهتر است مثل سایر موارد درمانی یا کمک درمانی حتما از نظرات و دستورات پزشک معالج بیمار کاملا پیروی شود. چرا که به عنوان مثالی مهم باید یادآور شویم که در استفاده از سرما درمانی، حتما باید توجه داشته باشیم که شخص بیمار، مشکل مهمی در عروق محیطی خود مثلا در عروق پای خود نداشته باشد. زیرا که در اینصورت ممکن است سرمای موضعی استفاده شده سبب تشدید تنگی یا نارسایی عروق پا شود و خود مشکل‌آفرین باشد. مثال بارز در این مورد یک بیمار با دیابت چند ساله و خوب کنترل نشده است که ممکن است مشکلی به نام «پای دیابتی» داشته باشد و همین سرمای بکار رفته به منظور تسکین درد التهاب مفصلی (به هر نوع و علتی که باشد)، خود سبب بدترشدن مشکل عروقی پای بیمار بشود.

نباید فراموش شود که در همهٔ موارد گفته شده استفاده از سرما یا سرد کردن موضع درد و تورم، حتما باید کوتاه‌مدت و در حدود ۱۵ تا ۲۰ دقیقه باشد و در صورت لزوم برای ادامهٔ، بهتر است فاصلهٔ زمانی در حدود ۳۰ دقیقه بین دفعات بکارگیری سرما رعایت شود تا دستورات کافی از پزشک معالج صاحب صلاحیت و تخصص مربوطه اخذ شود.

در آخر این نوشته لازم است گفته شود که امروزه سرمادرمانی با استفاده از دستگاه‌های تخصصی ویژه در رشته‌های گوناگون طب از جمله بیماری‌های پوستی، بيماريهای زنان و زایمان و حتی برخی بیماری‌های سرطانی (البته به عنوان کمک درمانی یا پیشگیری از ریزش موی سر بیمار در اثر برخی شیمی درمانی‌‌ها) کاربردهای زیادی دارد که از حیطهٔ این نوشتار خارج است.