نگاهی به «شورش فرم‌ها در شعر مدرن فارسی: سیاست تجربه‌گرایی در شعر»

توسط هفته ارسال در 2023/08/16 - 09:16

کتاب «فرم‌ها در شعر مدرن فارسی: سیاست تجربه‌گرایی در شعر»[1] پژوهشی‌ست که رابطه‌ تحول‌های زیبایی‌شناختی در شعر و مقاومت در برابر غلبه و سرکوب فرهنگی و سیاسی را در آثار گروهی از شاعران پیشگام فارسی بررسی می‌کند. این کتاب جنبه‌های زیبایی‌شناختی، فرهنگی و سیاسی جنبش‌های شعری آلترناتیو و آوانگاردهای تاریخی در شعر فارسی را در چهار دوره (بازگشت ادبی، انقلاب مشروطه، پسا-مشروطه و سلطه مدرنیسم) مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد.

روایت‌های غالب از تاریخ ادبیات مدرن در تحلیل تحول شعر فارسی، الگویی از تغییر تدریجی، منطقی و معتدل در رژیم کلاسیک زیبایی‌شناختی _ از قاآنی تا نیما_ را نشان می‌دهند. این تغییر تدریجی عموماً به مثابه پاسخ و و یا حتی در برخی از موارد محصول تغییرات فرهنگی و سیاسی جامعه ایرانی در آستانه انقلاب مشروطه و پس از آن تصویر شده است. حال اینکه، اینگونه روایت‌ها اهمیت آزمایشات شاعران آلترناتیو در سیستم‌های زیبایی‌شناختیِ نهادینه شده در دوره خود را نادیده می‌گیرند. در واقع روایت‌های ارائه شده توسط بدنه اصلی مدرنیسم ادبی، نقشی که این شاعران در ظهور و پیشرفت انقلاب ادبی ایفا کرده‌اند را ناچیز می‌انگارند. روایت‌های غالب همچنین درگیری ادبیات با واقعیت اجتماعی را محدود به محتوای آثار و یا آنچه از آن به عنوان تعهد سیاسیِ متن یاد می‌شود می‌بینند. در نتیجه این نکته را که شعرهای بسیاری از شاعران آلترناتیو از طریق به هم ریختن و ناپایدار کردن ساختارها و سیستم‌های زیبایی‌شناسی نهادینه شده _چه سنتی و چه مدرن_ با مسائل اجتماعی و سیاسی عصر خود درگیر بوده‌اند را نادیده می‌گیرند.

در این اثر، نویسنده تحول فرم‌های ادبی را به مثابه مقاومت در برابر ساختارهای سلسله مراتبی شعری نهادینه شده_ که دینامیک قدرت غیر دموکراتیک در جهان واقع را نمایندگی می‌کنند_ در نظر داشته است. برای تحلیل این شورش‌های ادبی از ایده‌های فیلسوفان سیاسی مانند ژاک رانسییر و والتر بنیامین، و همچنین نظریه‌پردازان ادبی مانند هارولد بلوم ، پیتر بورگر و رناتو پوجیولی استفاده شده است. همچنین این کتاب از نظریه‌ها و تحلیل‌های شعری از محققان و منتقدان ادبی ایرانی، از جمله یحیی آریانپور، احمد کریمی حکاک، رضا براهنی و محمد مختاری بهره‌ برده است.

هدف این کتاب روشنگری درباره بخش مطرودی از تاریخ شعر مدرن فارسی است که می‌توان از آن به عنوان تاریخ ادبی به حاشیه‌رانده‌شدگان و یا تاریخ شعر آلترناتیو فارسی _از یغما تا تندرکیا و هوشنگ ایرانی_ یاد کرد. این کتاب قصد دارد نقش آزمایش‌های زیبایی‌شناختی شاعران آلترناتیو را در مراحل مختلف انقلاب ادبی در شعر فارسی از نیمه قرن سیزدهم تا نیمه قرن چهاردهم روایت کند. در این راستا، این پژوهش جنبه‌های فرمی و تماتیک منتخبی از اشعار آلترناتیو فارسی در دوره‌های گوناگون را بررسی می‌کند تا روایت موجود از روند مدرنیسم ادبی فارسی را بازنویسی کند و رابطه بین تغییرات زیبایی‌شناختی رادیکال در شعر و مقاومت در برابر سلسله مراتب‌های فرهنگی و سیاسی در جامعه را بازتعریف کند. در هر فصل همچنین مروری کوتاهی بر زندگی‌نامه شاعران منتخب ارائه شده است تا به درک ما از شرایط و زمینه‌های آزمایش‌های آن شاعران کمک کند. برخی از شاعران مورد بررسی در این کتاب عبارتند از: یغما جندقی، ملک الشعرا بهار، عارف قزوینی، میرزاده عشقی، تقی رفعت، شمس کسمایی، ابولقاسم لاهوتی، نیما یوشیج، محمد مقدم، ذبیح بهروز، شین پرتو، تندر کیا و هوشنگ ایرانی.

این کتاب به شش فصل، به علاوه مقدمه و موخره، تقسیم شده است: فصل اول سیاست ادبیات و اَشکال انحراف ادبی در شعر مشروطه ؛ فصل دوم شعر مشروطه و هنرهای اجرایی ؛ فصل سوم جناح چپ انقلاب شعری و غلط‌‌خوانی سازنده از سنت ادبی ؛ فصل چهارم مدرنیسم و فرا-مدرنیسم ؛ فصل پنجم تجربی‌گرایی در شعر فارسی بین دهه های ۱۳۱۰ و ۱۳۳۰ ؛ فصل ششم شعر آوانگارد بین دهه‌های ۱۳۳۰ و ۱۳۴۰.