دموکراتیک بودن ایرانیان و سریال ژاپنی غذاخوری نیمه‌شب

توضیح «هفته»: بخش یادداشت نظر شخصی نویسندگان است. انتشار یادداشت‌ها به معنای تایید یا رد محتوای آنها نیست.

دکتر رضا یاوریان

غذاخوری نیمه‌شب یک سریال دوفصلی نتفلیکس بین سال‌های ۲۰۱۶ و ۲۰۱۹ هست که یک شخصیتِ ثابت، صاحب و سرآشپز یک غذاخوری در توکیو، دارد و مشتریانی که می‌آیند و ‌می‌روند. سریال خوش‌ساخت و از نظر فرهنگ ژاپنی به نظر به‌غایت پربار است. این جستار قصد بررسی فیلم را ندارد و به‌خاطر شخصیت‌پردازی ویژه‌ی سرآشپز، می‌خواهد از منظری متفاوت به وقایع اخیر ایران نگاه کند. آشپز و صاحب محل که همگان مَستر صدایش می‌کنند، به نظر گذشته‌ی اسرارآمیز و پر رمز و رازی داشته است که مانده اثرش، خط زخمی بر صورت و کارِبعدِ نیمه‌شب در غذاخوری است (که اسمش هم استعاره‌ای بر نیمه‌ی تاریک و ناپیدای شخصیت اصلی است). درعین‌حال شخصیت وی بسیار محترم، مؤدب و آرام ترسیم شده است که بسیار دوست‌داشتنی و قابل‌باور برای بینندگان می‌آید. ولی آنچه حائز اهمیت است ارتکابِ اشتباه‌های کوچکِ این شخصیت در موقعیت‌های گوناگون و قابلیتِ پذیرشِ اشتباه از طرف وی است. قابل‌باور بودن این شخصیت، دقیقاً در این شبیه‌سازی وی به هر انسانِ دیگری است که می‌تواند اشتباه کند باوجوداینکه گویی، به‌عنوان صاحب یک غذاخوری غیرمتعارف، یک نیمه قدرت و سحرِ رمز آلودی دارد برایِ قهرمان شدن در سریال، ولی پدیدآورندگان سریال بسیار حرفه‌ای، شخصیتِ پرصلابت و محکم و درعین‌حال بسیار دموکراتیکی از «مَستر» خلق می‌کنند. این مَستر، باوجوداینکه به خود و کار خود باور دارد، هرزمان لازم باشد با همان منش «مَستر»گونه‌اش، در رفتار و نگاهش بازنگری می‌کند و در صورت لزوم عذرخواهی و تغییر می‌کند، و درعین‌حال با وجود ارائه‌ی نظرات و نصایح هنگامِ درخواست آن از طرفِ مشتریان، بسیار خویشتن‌دار ظاهر شده و نظر و دیدگاهِ خود را تحمیل نمی‌کند. این «مَستر» ژاپنی، انسانی دموکرات و قابل‌باور بروز می‌دهد که احترام همگان را در محله خود و نزدیکی بینندگان را در جهان به خود بر می‌انگیزد.

همین ویژگیِ خاصِ دموکراتیک بودن است که این جستار مایل است بدان بپردازد: نگاهِ باز داشتن به اشتباهِ خود و بازنگریِ پیوسته. ویژگی‌ای که بسیاری و از جمله ایرانیان بی‌شماری از آن بی‌بهره‌اند، باوجودآنکه ادعای باور به دموکراسی و دموکراتیک بودن دارند. دم دست‌ترین نمونه‌ی توخالی بودنِ چنین ادعایی حکومتی است که بر ایران حاکم است و ادعای جمهوری بودن می‌کند. حکومت اسلامی در ایران و حکومت‌های تمامیت‌خواه و اقتدارگرای قبلی چه در ایران و چه در جهان، همگی، بدون استثنا، همان گونه که همگی در فضا‌های مجازی و غیرمجازی فریاد می‌زنند، هرگز تغییر و عذرخواهی نکرده‌اند: یعنی هرگز نپذیرفته‌اند که ممکن است اشتباه کنند و اینکه می‌توانند با بازنگری در باور‌ها و دیدگاه‌ها خود را همانند هر انسان و هر نهاد دیگری قابل اشتباه و قابل تغییر بپندارند. این توانایی پذیرش اشتباه و تغییر، و بازنگری پیوسته، عنصر حیاتی هر جامعه و نهاد دموکراتیکی است که در جهان به پویایی و توسعه پایدار خود باور دارد و در مقابل، مقاومت در نهادینه‌کردن این توانایی در خود و جامعه، یکی از علل اصلی عدم پویایی و نبود توسعه در جوامع اقتدارگرا و تمامیت‌خواه است (باور دارم همگان با فرهنگ عذرخواهی در ژاپن آشنا باشند).

حال، اگر منِ ایرانی، و یا هر فرد و یا گروه باورمند به آزادیخواهی و جامعه‌ی ازاد، باور به دموکراسی و این ویژگیِ ذکر شده‌ی آن دارم، در صورتی که افرادی به‌صورت پیوسته از نگاه و رفتار منِ نوعی در موردی خاص ایراد بگیرند و آن را مورد انتقاد قرار دهند، منِ نوعیِ دموکراسی خواه، بایستی در مورد آن نگاه و رفتار خاصِ مورد انتقاد نگاهی باز داشته و امکان بازنگری آن رفتارِخاص را بسیار جدی و سریع بررسی کنم تا خللی در باورپذیر بودن من به عنوان یک انسان آزادیخواه، چه معمولی و چه ویژه، پدید نیاید. پافشاری بر یک نظر و نگاه، گرچه ممکن است برای بسیاری نشانه‌ی مردانگی باشد که ناشی از نگاه مردسالارانه و تمامیت خواهانه‌ی کهن است نهفته در ضرب المثل «حرف مرد یکی‌ست»، اما کاملاً نشان از ناراستی و پنهان کاریِ فردیا گروه و یا نهادی دارد که سعی در طفره رفتن از تغییر و بازنگری دارد و در اصل بر مشکل دار بودنِ آن دیدگاه و درست بودنِ انتقادِ وارده بر آن (از نظرِتمامیت خواهانگی و اقتدار گرایانگی) صحه می‌گذارد و در نهایت نتیجه‌ای جز باورناپذیری شخصیت نخواهد داشت، دقیقاً برعکس «مَستر» ژاپنی سریال «غذاخوری نیمه‌شب.»

Midnight Diner: Tokyo Stories, two season,  2016-2019 Netflix