مهر ساز به صبا پیوست!

گلگشت مصفائی|

در ایامی که اداره‌ای به اسم فرهنگ و هنر در ایران وجود داشت، در یکی از سفرهایم به آن سرزمین، با جوانی آشنا شدم که در کارگاه سازسازی آن اداره کار می‌کرد. بعدها شنیدم که او سرپرست کارگاه بود! این دوستی که تا آخر عمر آن جوان ادامه داشت، در ۲۱ مرداد ۱۴۰۱، با درگذشت او به پایان رسید!

جوان ذکر شده، استاد ابراهیم قنبری‌مهر بود که در سال ۱۳۰۷ در تهران متولد شده بود! در شش‌سالگی پدرش را از دست داد. پس از تحصیل تا پنجم ابتدایی برای امرارمعاش به کارهای مختلفی از جمله آهنگری مشغول شد؛ ولی روح حساس آن طفل با سختی آهن هیچ مباینتی نداشت و در نتیجه او را به کارگاه نجاری فرستادند!

لمس چوب و لمس طبیعت رابطه‌ای روحانی به وجود آورد که گوئی با موسیقی استاد ابوالحسن صبا آمیخته بود! ابراهیم جوان مفتون صبا شده بود و هر وقت امکانش بود و دسترسی به رادیوئی پیدا می‌کرد، فقط به ساز صبا گوش می‌داد. کم‌کم ذوق نواختن ویلن در او نمو کرد؛ ولی نمی‌خواست معلم دیگری غیر از صبا داشته باشد! صبا را هیچ‌وقت ندیده بود و نمی‌شناخت و دسترسی به او هم آسان نبود! با تلاش بسیار بالاخره صبا را پیدا کرد و با ترس‌ولرز به صبا گفت که کارگری بیش نیست؛ ولی عشق ساز دارد! صبا به او گفت که او هم کارگر است و بین افراد هم‌صنف مشکلی نیست!

این حرف صبا به ابراهیم جوان اطمینان خاطر داد که به مقصود خود رسیده است! او فقط خواندن و نوشتن را می‌دانست و تحصیلات عالیه نکرده بود با وجود این صبا موفق شد به او نت‌خوانی و نواختن ویلن را بیاموزد. استاد صبا در خفا به شاگردان نزدیکش می‌گفت که از این جوان شاگرد نجار، من ویلن‌ساز خواهم ساخت! و همین‌طور هم شد!

صبا در خانه اش که در خیابان ظهیرالاسلام آن زمان بود و امروز همان خانه به موزه صبا معروف است، کارگاه سازسازی داشت که بیشتر برای مطالعه ساختمان ‌سازهای مختلف بود. صبا ابراهیم جوان را در این کارگاه و به‌مرور ایام، ساختمان ویلن را آموخت. صبا بعد او را به سورن آراکلیان معرفی می‌کند تا از اطلاعات و مطالعات نظری وی آگاه شود. وی با استفاده از راهنمایی‌های ابوالحسن صبا و سورن آراکلیان به ساخت ویلن پرداخت و در سال ۱۳۳۴ کارگاه سازسازی وزارت فرهنگ و هنر را تأسیس کرد.

ابراهیم قنبری‌مهر، در سال ۱۳۳۹ از سوی اداره هنرهای زیبا، جهت کارآموزی در کارگاه اتی ین واتلو که در پاریس قرار داشت به فرانسه اعزام شد. او به دلیل مهارت و تجربه‌ی فراوان، مستقیماً به دوره‌ی مخصوص تعمیرات که مربوط به دوره‌ی عالی است، راه یافت. او دوره‌ی عالی ساخت ساز را که مدت آن ۲ سال بود، در مدت ۶ ماه تمام کرد، بدون دانستن زبان فرانسه، و به ایران بازگشت و به‌غیراز ساخت ویلن شروع به ساخت سازهای ایرانی و رفع اشکالات آن‌ها نمود.

ابراهیم قنبری‌مهر در سازهای ایرانی تغییراتی ایجاد کرد تا مشکلات این سازها را کمتر یا برطرف کند. از جمله‌ی این فعالیت‌ها می‌توان به تنظیم فاصله‌ی گوشی، ثابت کردن خرک سه‌تار، تثبیت پرده‌های تار و سه‌تار با فلز، تغییر سرپنجه‌ی تار و سه‌تار به قالب گیتار، ایجاد شیار در اطراف دهانه‌ی کاسه و نقاره تار، طراحی ساز کروماتیک سنتور، تغییرات در سازهای قانون و کمانچه، اشاره کرد.

از دیگر فعالیت‌های او، ابداع تکنیکی در تزئین سازها با بهره‌گیری از تلفیق ورق برنج و چوب‌های زینتی معروف به «مِهرکاری» است که استادان سازنده‌ی ساز، نام آن را از پسوند فامیل قنبری‌مهر گرفته‌اند.

قنبری‌مهر در اوایل دهه‌ی هفتاد، با اندازه‌گیری نسبت نوازنده به ساز در نقاشی‌های ظروف به‌جای‌مانده از دوره‌ی ساسانی، بربط‌هایی را مشابه بربط‌های آن دوره، به دو صورت متفاوت، یکی با صفحه‌ی پوستی و دیگری با صفحه‌ی چوبی ساخت. از دهه چهل خورشیدی، با پشتیبانی وزارت فرهنگ و هنر و یک گروه پژوهشی، قنبری‌مهر برای زنده کردن سازهای باستانی ایران گام‌های عملی برداشت. کرمیل و کرنای از جمله‌ی این سازها بودند که از روی نمونه‌های موجود در موزه تخت‌جمشید و نقاره‌خانه مشهد بازسازی شدند. بزرگ‌ترین برنامه برای کاربرد این سازهای بازسازی شده، جشن‌های دوهزار و پانصدساله شاهنشاهی ایران در مهر ۱۳۵۰ بود.

نگارنده با این مبتکر سازسازی در ایران تمام عمر همدم و همراز بود، چه در پاریس و چه در زمان‌هایی که سفر به ایران آسان‌تر بود؛ ولی تماس تلفنی مرتب برقرار بود. شب ۲۱ مرداد در خواب، قنبری‌مهر را با صبا دیدم و فردای آن وقتی به منزل استاد تلفن کردم، ایشان را در حال احتضار یافتم و در همان زمان روح پاک او به عالم مهر به صبا پیوست! (پنجشنبه ۱۲ اوت ۲۰۲۲ در سن ۹۳ سالگی). فردای آن روز پیکر استاد را که دوستداران او و دوستداران موسیقی ما همراهی می‌کردند، در بهشت سکینه کرج به خاک سپردند. روحش شاد و نامش پایدار باد!

سه دختر استاد قنبری و هنرمندان دوست ایشان مؤسسه‌ای به یاد استاد بنا کرده‌اند و آن را بنیاد قنبری‌مهر نام نهاده‌اند.

برای اطلاعات بیشتر به وب‌سایت ghanbarimehr.ir و یا به گالری استاد در اینستاگرام به آدرس ghanbarimehr.gallery رجوع کنید!