اؤلکه نین ایلک مطبوعات موزه سی «اولین-لر شهری»نده ایشه باشلادی
تبریز مطبوعات موزه سینین یارانماسی بیر نئچه ایل اونجه دن باشلانسادا بیر سیرا انگل و چتینلیک لره گؤره بو گونه قدر تاخیره دوشموشدور. ایندی بئش ایل دن سونرا مطبوعات موزه سینین قورولماسینا شاهید اولوروق. بو موزه نین تجهیزی مرداد آیینین 17 سی، مطبوعات و ژورنالیست گونویله برابر تبریز بلدیه سینین حمایتی و شرقی آذربایجان ژورنالیست لرینین صنفی انجمنینین چابالاری نتیجه سینده یولا دوشدو. بو موزه ده تبریزین قدیم نشریاتی، تاریخسال سندلر و وسیله لر یئرلشدیریله جک. تبریز مطبوعات موزه سی تربیت خیابانیندا یئرلشن حریری ائوینده قورولوبدور. تبریز 2018 ایلینده اسلامی اؤلکه لرین پایتختی اولماق ایچین سئچیلیب بو نظر دن مطبوعات موزه سی 2018 ایلینه گؤره حاضیرلانان اونلارجا موزه دن بیری سی اولاجاقدیر. تبریز مطبوعات موزه سی تربیت خیابانیندا یئرلشن حریری ائوینده قورولوبدور.
دوغو آذربایجانین ایسلامی فرهنگ وایرشاد ایداره سینین گئنل مودورو، «محمد محمدپور»، تبریز شهرینی انتشاراتین آنا یوردو دئیه سؤیله دی: « تبریز، اؤلکه نین مطرح درگی و گونده لیک لرینین زنگین قایناق لارینا صاحیب اولان بیر شهر دیر. بو قایناق لارین ان بؤیوک حیصه سی تبریزین مرکزی کیتابخاناسیندا ساخلانیر.
بو قایناق لاردان بیر سئراسی 10 ایللیک عمورویله مجلد حالدا مرکزی کیتابخانادا حفظ اولونور. مین لرجه باشقا نوسخه لر میللی سندلر مرکزینده یا دا یوردداشلارین شخصی کیتابخانالاریندا یئرلشیبلر. بو موزه نین ایشلری بیتیب آچیلیش ائدن دن سونرا، بو مطبوعاتی سندلر و اثرلری اورادا گؤستره یه قویماق اولار.»
شرق آذربایجان والی سینین معاوینی، «محمدصادق پورمهدی»، چاپ و مطبوعات صنعتینین تبریزده اولان اسکی و اوزون موددتلی تاریخینه ایشاره ائدرک سؤیله دی: «گؤروندویو کیمی تبریز ایلک چاپخانانین ایشه دوشدویو و ایلک گازئته نین چیخدیغی یئر اولموش؛ آمما بو شهرین بو تاریخینه باخاراق تاسفله بو سورویا یئتیشیریک: تبریز چاپ و مطبوعات دا بیر بئله اؤنملی درجه یه صاحیب اولارکن، بو گون ندن بو زمینه ده بو قدر ضعیف دیر؟!»
او ایدامه ده خاطیرلاییب سؤیله دی: «تبریزده، دوغو آذربایجان-دا حتی اؤلکه نین باشقا یئرلرینده یاشایان و اسکی نشریه لره صاحیب اولان چوخلو تبریزلی عائیله لر واردیرلار. موزه ایشه باشلایاندان سونرا، اگر بیر چاغری اولورسا، موطمئنا بو عائیله لر بوتون صاحیب اولدوقلاری نوسخه لری گؤستره یه قویماغا و یا ساخلاماق ایچین ریضایت ایله مطبوعات موزه سینین ایختیاریندا قویاجاقلار.»
مطبوعات موزه سینه چئویریلن «حریری ائوی»
قاجار دوورونون ایلک زامانلاریندان قالان «حریری» ائوی، تبریزین تربیت خیابانیندا نورهاشیمی کوچه سینده، نومارا 132 ده یئرلشیب و 27/ دی/1377 گونش ایلینده میللی اثر عنوانیلا ثبت اولونوب.
بو ائو ایرانین ان نادیر و تاریخسال ائولریندن بیری اولاراق قاجارین ایلک زامانلاریندان تا پهلوی زامانینا قدر تبریز نقاشلیق مکتبینین دورو آیناسیدیر. بو ائوین قیبله یه باخان ایچری و ائشیک ایکی حیطی واردیر.
ائشیک بنانین اوست قورولوشو، اسکی میتولوژی موضوعلارا باغلی و یوسوف زولیخا داستانی کیمی قورآن دان ایلهام آلینمیش حئکایه لرله نقاشلیق اولونوب و ایرانین اصیل صنعتینه بیر گؤزل گالری اولوب. بو بنانین سقفی ایران مینیاتورونون ان مؤحتشم نومونه سی دیر. آیریجا بو ائوین دیوارلاریندا اولان قاجار دوورونون دیوار صنعتی، ان اینکیشاف ائتمیش و ان اهمیتلی قجر اینجه صنعتیندن بیری ساییلیر.
فرهنگی ایرثین اکثر کارشوناس-لاری معتقید دیلر، بو ائوده کی دیوار نقاشلیغلارینین بوللوغو، دیزاینلارینین موختلیفلییی، طرحی، رنگ لری، اسکی دوورونه عایید ماراقلی موضوعلاری و تبریز ده کی قاجار دوورونون وارلیغی، شرقی آذربایجان حتی اؤلکه نین تاریخی ائولری آراسیندا اونا خصوصی یئر آییریب.
تبریزده کی ان قدیم ائولردن بیرینین سئچیلمه سی بو یئنیلیکچی موزه یه، شرق آذربایجان ژورنالیست-لری جمعییتینین توپلانتی لاریندان چیخیب و بو انجمن اینصافا بوآرادا اساس رلو اویناییب.
ملانصرالدین ژورنا‌لی‌نین یاییم حیاتینا قیسا بیر باخیش
یازار: دوكتور سئدات آدی گؤزل- چئویرن: اؤزگور
ملانصرالدین، آذربایجاندا یاییملانان ایلک طنز ژورنا‌ل‌دئر. 7 آوریل 1906دا ایلک سایی نشر ائدیلن ژورنال، تیفلیس-ده غیرت مطبعسینده باسیلماغا باشلانمیش‌دئر. ملانصرالدین،20-نجی عصرین ایلک ایللرین‌دکی قاریشیق سیاسی موحیط و دییشیک سبب‌لرله بعضی دؤوره لرده یاییم حیاتینا آرا وئرمک مجبوریتینده قالسا دا تخمینن ایگیرمی بئش ایلده یئددی یوز یئتمیش آلتی سایی نشر ائدیله‌رک اوزون بیر مدت مطبوعات و ادبیات آلانیندا تأثیرلی اولموش‌دور. ملانصرالدین موختلیف آرالیق لارلا ییرمی بئش ایل نشر ائدیلمیش‌دیر. او اولجه تیفلیس-ده (1906- 1918)، قیسا بیر مدت تبریزده سونرا ایسه باکی-دا فعالیت گؤسترمیش‌دیر. متخصص‌لره گؤره تیفلیس-ده اوچ یوز یئتمیش، تبریز-ده سککیز، باکی-دا اوچ یوز دوخسان سککیز سایی چیخمیشدیر.
ملانصرالدین ژورنا‌لی، جلیل محمد قلی زاده و عمر فایق نعمانزاده نین لیدئرلیگینده یاییم حیاتینا باشلامیش‌دیر. ژورنالا دؤردونجو سایی‌دان اعتباراً قاتیلان میرزه علی اكبر صابیر، ساتیریک و منتقد شاعیر اولدوغوندا گئرچک یئرینه، ملانصرالدین سایه‌سینده چاتمیش‌دیر. ژورنالین تورکجه یاییما چیخماسی ایچین چارلیک روسیاسین‌دان ایجازه آلینماسی چوخ آسان اولمامیش‌دیر. بو ژورنال، او ایللرده آذربایجان تورکجه‌سی ایله یاییملانان یالنیز بیر نئچه قازئته و ژورنال‌دان بیری اولور. بو سببله آذربایجان ادبیاتیندا اولدوقجا اؤنملی بیر ده یره مالیک‌دیر.
ایلک سایی، مین عدد باسیلان و یاییملاندیغی گون خالق آراسیندا بؤیوک ماراق ایله قارشی‌لانان ژورنالین آدی، تورک طنزینده اؤنملی بیر یئره صاحب اولان ایتی تنقیدلری و حاضیرجاوابلی‌لیغی ایله تانینان مشهور لطیفه تیپی موللا نصرالدین (نصرالدین معلم) آدی ایله چیخمیشدیر. یاییملانماسی توپلومسال و سیاسی اولاراق، وئره جه یی موباریزه‌ده ایزله یی جی یولون ایلک ایشاره‌سی‌دیر. ملانصرالدین ژورنا‌لی یاییم حیاتی بویونجا اؤزللیكله ده تیفلیس-ده چیخان ساییلاریندا، مرکزی رهبرلیکله، اینسان‌لارین دینی دویغولارینی ایستیثمار ائدن ملالارلا، اخلاق‌سیزلارلا موباریزه‌سینده هجو و قارا طنزی اؤن پلاندا‌دیر. ملا نصرالدین ژورنا‌لی عینی زاماندا آدی کیمی طنز عونصورلرینی ده تورک خالق ادبیاتی شکیل‌لرین‌دن آلمیشدیر. ژورنالدا آتا‌لار سؤزلری، بیلمه‌جه‌لر، لطیفه‌لر، مانع‌لر، طنز و تنقید عونصورلری اولاراق قوللانمیش‌لار.
ژورنال، بو طنز عونصورلرینی بؤلگه خالقی‌نین ایللردن بری سوسقون‌لوغونو، ازیلمیش‌لیگینی و هر شئیه بویون أیمه‌لرینی تنقید ائتمک، خالقی ایستیثمار ائدن‌لری قطعی بیر شکیلده اورتایا چیخارماق اوچون قوللانمیش دیر. ژورنالین ایلک ساییسیندا ایشتیراک ائدن و ملانصرالدین تاخما آدییلا جلیل محمد قلی زاده طرفین‌دن یازیلان «سیزی دئییب گلمیشم»، ژورنالین ایزلیجیی یولو، فلسفه‌سینی و مقصدینی اورتایا قویماقدا‌دیر. بو یازیدا ژورنالین مقصدی‌نین آذربایجان تورک‌لرینی شعورلاندیرماق اولدوغو و تورکجه بیر طنز ژورنا‌لی اولاجاغی ایفاده ائدیلیر. «ای منیم موسلمان قارداش‌لاریم! کیمین اوستونه گولدوگونوزو بیلمک ایستییرسینیزسه، او زامان آینانی قارشینیزا قویون و اؤزونوزه دقتله باخین.»(ملانصرالدین 1906/1: 2).
ملانصرالدینین تیفلیس-ده چیخاریلماسی‌نین ان اؤنملی سببی بورانین اهمیتلی مرکزلره یاخین اولماسی‌دیر. بو سببله ملانصرالدین یالنیز آذربایجاندا دئییل، ایراندا دا تأثیرلی اولموش‌دور. ژورنالین قیسا بیر مدت ده اولسا تبریزده یاییلماسی، بو ائتكی ده كی بیر باشقا اؤنملی سبب‌دیر. «ایراندا فارسجا چیخان و مشروطیت دؤنمین مشهور نشر اورقان‌لاری اولاراق بیلینن «نسیم شمال» (1907-1912) و «صور ایسرافیل» (1907-1908) صحیفه‌لرینده، ملانصرالدین ژورنا‌لی‌نین گوجلو ائتكیسی گؤرولمکده ایدی.»
ملانصرالدین ژورنالیندا تارتیشیلان موضوعلار:
- دیل: ملانصرالدین ژورنا‌لی‌نین آذربایجان ادبیاتیندا صاحیب اولان ان اؤنملی اؤزللیکلردن بیری، آذربایجان تورکجه‌سی ایله یاییملانماسی دیر. ژورنالین یایین فلسفه‌لرین‌دن بیری، آنا دیلده یاییندیر.
- اؤزگورلوك: ملانصرالدین ژورنالیندا أله آلینان بیر باشقا اؤنم لی قونو دا آزادلیق‌دیر.
- دین: ملانصرالدین ژورنا‌لی‌نین یاییملاندیغی دؤنمین سیاسی و توپلومسال موحیطینده أن چوخ موباریزه ائتدیگی قونو، دینی، اؤزلرینه قالخان ائده‌رک، اینسان‌لارین ویجدانی دویغولارینی ایستیثمار ائدن‌لردیر.
- ایسلام جوغرافیاسی: ملانصرالدین ژورنالیندا موسلمان‌لارین گئری قالمالاری، چاغداش بیلیم لردن اوزاق دایانما‌لاری، اینسان‌لارا وئریلن ده یرین آزلیغی، ایسلام عالمین‌دکی ان فوندامئنتال پروبلئم‌لر ساییلیر
- قادین: ملانصرالدین-ده آذربایجان تورک‌لری‌نین توپلومسال حیاتینا عایید ان چوخ یئر وئریلن قونو، قادی‌نین دورومو‌دور.
- ائیتیم (تحصیل): ملانصرالدین درگی سینده اله آلینان توپلومسال قونولاردان بیری ده ائیتیم‌دیر.
7.کندلی و ایشچی حاق‌لاری: ملانصرالدین-ده خالق امنیتینین قورونماسی و حاقی‌نین هئچ کیم طرفین‌دن ضایع اولماماسی قونوسوندا چوخ ساییدا یازی، شعر و کاریکاتور نشر ائدیلمیش‌دیر.
1905-جی ایلده باشلایان ایشچی حرکت‌لری و بو حرکت‌لرین نتیجه سی اولاراق اورتایا چیخان سیاسی و اقتصادی دئییشمه‌لر، ملانصرالدینین صحیفه‌لرینده طنز عونصورو اولاراق یئرینی آلمیشدیر.
***************************
قیز و ننه
جلیل محمد قلی زاده بو شعرده، قیزلارین کیچیک یاشدا ائولندیریلمه‌لری سببیله چکدیک‌لری چتین‌لیک‌لری آنلاتماقدادیر.
گئچر گون‌لر، چاتار سئککیزه یاشین / چاغیرار حرص ایله سنی داداشین
تورشودار اوستونه گؤزلرین قاشین / دیققت ایله سن ده اونا باخارسان
……
آخیردا زور ایله اولار سنه ار / قیرخ یاشیندا دَوه کیمی بیر نفر
بوینو یوغون، عاغلی نازیك، اؤزو خر / اوندا سن باشینا نه داش سالارسان
……
سونرا گئدیب آلار بیر اؤزگه‌سینی/ سالار اوچونجویه اؤز هوسینی
آروادلارین کسیلمه‌ین سسینی / ائشیدیب اود توتوب سن اودلانارسان
ملانصرالدین 1906/4: 6
ارسال نظرات