خلاصه گفتاری از دکتر ابوالقاسم اسماعیل‌پور
گروه ادبیات هفته: ابوالقاسم اسماعیل‌پور مطلق، نویسنده و اسطوره‌شناس و نیز استاد دانشگاه شهید بهشتی در رشته فرهنگ و زبان‌های باستانی است. او همچنین استاد دانشگاه مطالعات بین‌المللی شانگهای و دانشگاه دولتی مسکو بوده است. ایشان اکنون در گروه زبانشناسی و زبان‌های باستانی دانشکده ادبیات و علوم انسانی فعال است و درزمینه اسطوره‌شناسی و اسطوره‌های ایرانی پژوهش می‌کند.
جستاری که در ادامه می‌آید نگاهی خواندنی به گستردگی و تنوع مراسم نوروزی در قلمرو سرزمین‌های نوروز دارد. امیدواریم این جستارِ خلاصه‌شده سرآغاز دریافت مطالبی تکمیلی و شیرین از همشهریانِ اهالی همین سرزمین‌ها درباره نوروز و نوروززمین باشد. عیدتان مبارک!
جشن سال نو (با هر نام و عنوان) یکی از ویژگی ملت‌های باستانی، اعم از هند، مصر، بین‌النهرین، سوریه، ایران، چین و دیگر ملت‌ها بوده است. به گمان میرچا الیاده، اصولاً جشن‌های سال نو جنبه آیینی و اجرایی اسطوره بُندَهشنی (بُنِ آفرینش) اقوام گوناگون و عمدتاً جشن آفرینش انسان و نو شدگی طبیعت و آغاز فعالیت‌های کشاورزی بوده است و در میان بومیان اقصی نقاط جهان چه ابتدایی چه پیشرفته به انحاء گوناگون رواج داشته است. ازاین‌رو، معتقدم جشن نوروز بازمانده همان جشن بُندهشنی اقوام گوناگون بوده، با این تفاوت که طی سده‌های بی‌شمار با ذوق و سلیقه خاص و زیبای ایرانیان گره خورده و آمیخته شده و بخش بزرگی از آن، صبغه ایرانی به خود گرفته است. اما این نباید باعث شود که نوروز اقوام و سرزمین‌های دیگر را برگرفته و مقتبس از این جشن ویژه ایرانیان بپنداریم و هر ملتی کماکان بنا به ویژگی‌های قومی، قبیله‌ای و بومی، می‌تواند جشن سال نو یا همان نوروز ویژه خود را داشته باشد.
نوروز در روسیه هم‌زمان با نوروز ایرانی، با نام جشن عنعنوی باستانی مشرق زمین، با شرکت روس‌های مسلمان، تاجیکان، قفقازی‌ها، آذری‌ها، افغانان، باشقیرها، داغستانی‌ها، تاتارها، قازانی‌ها، گرجی‌ها و غیره با شکوهی تمام در یکی از تالارهای عمومی، بزرگ و معتبر مسکو جشن گرفته می‌شود. سازمان دهندگان این جشن عبارت‌اند از: شاروالی مسکو، فدراسیون مهاجران روسیه و اتحادیه‌های کشورهای دیگر که در روسیه نقش فعال دارند.
در تاجیکستان، خاصه در میان اهالی بدخشان، نوروز، «خیدیر ایام» یعنی «جشن بزرگ» نام دارد. در سپیده‌دم نوروز، وقتی‌که آفتاب به‌اندازه یک سرنیزه بالا آمد، بانوی خانه دو جاروی سرخ‌رنگ را جلوی خانه راست نگاه می‌دارد و در غروب آفتاب، یک پارچه سرخ‌رنگ بالای سر در خانه آویزان می‌کنند. تخم‌مرغ‌بازی، خروس‌جنگی، بُزکُشی و پخت نان‌روغنی مخصوص و سمنوپزان در شمار مراسم است.
اوسِتیا یا قفقاز شامل دو بخش جمهوری خودمختار اوسِتیای شمالی یا آلانی‌های تابع فدراسیون روسیه و بخش دیگر استان خودمختار اوستیای جنوبی تابع جمهوری گرجستان است. مردم اوستیا خود را ایرونی و کشور خود را ایرستون می‌نامند. آن‌ها از تبار سکاها، سرمتی‌ها و آلان‌ها هستند. نوروز در هر دو بخش قفقاز با شکوه فراوان جشن گرفته می‌شود. مراسم شاهنامه‌خوانی، رقص شمشیر، پوشیدن لباس‌های محلی رنگارنگ رایج است و مدرسه نوروز نیز در محله ایرانی‌ها (عمدتاً رشتی تبار و آذری‌تبار) قرار دارد.
در جمهوری آذربایجان، چهارشنبه آخرین ماه سال به ترتیب چرشنبه سی (چهارشنبه آب)، اُد چرشنبه سی (چهارشنبه آتش)، توپراق چرشنبه سی (چهارشنبه خاک) و آخیر چرشنبه یا یل چرشنبه سی (چهارشنبه آخر یا چهارشنبه باد) نامیده می‌شود که ترکیبی از عناصر اربعه است. نوروز در این سرزمین با ترانه‌ها، سفره خاص هفت‌سین (که ساری کوک (زردچوبه) و سوُت (شیر) و سو (آب) و شاه‌ماهی نیز جزو آن است و مراسم چیستان‌های نوروزی، ستایش و نفرین‌های نوروزی و غیره برگزار می‌شود.
در ازبکستان، مراسم از روی آتش پریدن، پخش سمنو، ساز و آواز، مسابقات کشتی، نمایش‌ها و کاشت درخت برگزار می‌شود.
در استان بلخ و مرکز آن مزارشریف (افغانستان)، هنگام نوروز همه دشت‌ها، دیوارها و پشت‌بام‌های گِلی پُر از گُل سرخ می‌شود و پرچم امام علی (ع) برافراشته می‌شود که تا چهل روز ادامه دارد. فرش شویی، بُز کُشی، شتر جنگی، قوچ جنگی و کشتی ازجمله مراسم آن‌هاست.
در پاکستان، نوروز را عالم‌افروز یا روز تازه‌رسیده می‌نامند. تقویم نوروزی جنتری نام دارد. خواندن اشعار نوروزی به زبان‌های اردو، فارسی دری و عربی مرسوم است.
در ترکیه عثمانی در آغاز نوروز، معجون ویژه‌ای به نام نوروزیه برای پادشاه و درباریان فراهم می‌کردند که از چهل نوع ماده خوراکی شفابخش درست می‌شد. نوروز را زادروز امام علی (ع) و روز خلافت او و سالگرد ازدواج او با حضرت فاطمه (س) می‌پنداشتند. در ترکیه امروز نیز نوروز با مراسم باشکوهی همراه با آتش‌بازی‌های بزرگ برگزار می‌شود.
در شهر لکنوی هند نیز نوروز را روز آغاز خلافت حضرت علی (ع) می‌دانستند. امروز در سراسر هند جشن سال نو جشن هولی نام دارد که از 25 اسفند تا 5 فروردین برگزار می‌شود.
در ترکمنستان، دو بار در سال جشن نوروز برگزار می‌شود. آن‌ها آغاز فرمانروایی جمشید را آغاز نوروز اصلی می‌دانند. اسب‌دوانی، کشتی، پرش برای گرفتن دستمال از بلندی، و شاخ زنی میش‌ها در شمار مراسم نوروز ترکمن‌هاست.
کردهای ترکیه، عراق و سوریه با نواختن سرنا و دهل، کنار کپه‌های بزرگ آتش به سخنرانی‌های باشکوه و ترانه‌خوانی می‌پردازند و دور آتش پای‌کوبی می‌کنند.
در قرقیزستان، در اول نوروز غذاهای معروف قرقیزی مانند بش بارماق، مانته برسک و کاتما طبخ می‌کنند که رایگان در میان مردم پخش می‌شود و سوارکاری جزو مراسم اصلی است.
در قزاقستان، معتقدند که در نوروز، ستاره‌های آسمان به نقطه اعتدال می‌رسند و شادی روی زمین آفریده می‌شود (یادآور سنگ‌نبشته داریوش است که گفته: خدای بزرگ اهورامزدا پس از آفریدن آسمان و زمین، شادی را برای مردم آفرید). آن‌ها بر این باورند که در این روز سنگ نیلگون سمرقند آب می‌شود. در شب تحویل سال، دو شمع بالای خانه‌ها روشن می‌کنند و از گوشت اسب، سوقیم آشار درست می‌کنند. پسرها در قبال گرفتن سوقیم آشار از دخترها، به آن‌ها آینه، شانه و عطر هدیه می‌کنند.
شواهدی در دست است که نوروز در بلغارستان، به‌ویژه در میان تاتارهای کریمه، شیرازی‌های مهاجر به زنگبار واقع در کرانه‌های شرق آفریقا، قبطیان مصر (که آن را النیروز می‌نامند)، در کاشغر، ختن و تورفان چین و حتی در میان برخی از پیروان کیش شینتوی ژاپن جشن گرفته می‌شود.
ارسال نظرات