یاد چهره‌های ماندگار
نوشته: دکتر علی مشائی (*)
| چکیده:
۱۹ نوامبر ۲۰۲۰ مصادف با سالروز سفر جاودانگی پروفسور رضا، اندیشمند، پایه‌گذار تئوری انفورماتیک، دانشمند ریاضی، ادیب، شاعر، معلم بزرگ، فرزند خلف خیام و غیاث‌الدین جمشید کاشانی، عاشق ایران و پیرو شاعر بزرگ ایرانی، حافظ و وابسته راستین و خدمتگزار بی‌دریغ به ادب و فرهنگ ایران، به عالم والاست. به این مناسبت جلسه‌ای مجازی جهت یادبود وی برگزار می‌شود. نقش وی در گسترش دانش جهانی و ادب و فرهنگ ایران به‌قدری بزرگ، ملموس و قابل‌ملاحظه است که امکان تجزیه‌وتحلیل و ارائه نتایج حاصله می‌تواند موضوع تهیه مقالات متعددی باشد. مؤلف درحد آگاهی و توانائی خود خلاصه‌ای از فعالیت‌های علمی و ادبی پروفسور رضا را در دو مقاله (۱) و (۲) قبلاً به چاپ رسانیده است. در مقاله حاضر نویسنده اساساً به خاطرات و نکاتی از گفتگوهای پروفسور رضا در محافل و ملاقات‌های خصوصی را در مد نظر قرار داده است تا همگان با چهره این شخصیت بزرگ بیشتر آشنا شوند. |
آشنایی با پروفسور رضا:
علاقه‌مندی و ارادت من به پروفسور رضا به چهل سال پیش برمی‌گردد آن زمان که من در راستای جستجوی مآخذ علمی جهت اجرای کارهای تحقیقاتی به کتاب «فضاهای خطی برای مهندسین» (۳)، نوشته پروفسور رضا، «Linear Spaces For Engineers»، دست یافتم، در صفحه اول کتاب ریاضی فوق، این جمله توجه مرا عمیقاً مرا تحت تأثیر قرار داد:
«تقدیم به مردم ایران، سرزمین اجدادی من که دست‌آوردهای فرهنگی آن زندگی مرا پربار کرد و در انجام این کار مرا تشویق نمود.»
این‌جانب مشتاقانه علاقه‌مند به آشنایی نزدیک و ملاقات با ایشان و کسب فیض شدم. خوشبختانه پس از دو دهه این افتخار نصیبم شد و علاوه‌بر رفت‌وآمد نزدیک یا حضور در جلسات هفتگی و غیره من به‌طور مستمر از محضر ایشان بهره می‌گرفتم. آنچه تاکنون بیان کرده و می‌کنم حاصل قسمتی از ملاقات‌های من در طول سال‌ها هم‌نشینی و کسب فیض ازایشان است.
پروفسور رضا از مشرق افق گسترده دنیای دانش مدرن و همچنین از افق کرانه اقیانوس ادب ایران طلوع کرد و همانند خورشیدی تابناک سال‌های متمادی در این دو حیطه پهناور درخشید و به اوج شهرت در مدار پیشرفت در آن‌ها رسید. او در طول زندگی پربار خویش در این دو فضای نامحدود، با اندیشه‌ها و گفتارهای پربهای خویش، پرتوافشانی نموده، صدها مقاله علمی ازجمله کتاب‌های «رادیو به زبان ساده»، «دوره هندسه علمی و عملی» و دو کتاب در تئوری انفورماتیک (۴) و ریاضیات کاربردی در محاسبات کامپیوتری (۳) و حداقل پانزده جلد کتاب در قلمرو ادبیات فارسی (۵) و (۱۲) برجسته با زیربنای دانش ریاضی و تعدادی سروده‌هایی ژرف از خود به جای گذاشت. سرانجام درحالی‌که وی هنوز به گسترش اهداف علمی و ادبی خویش عشق می‌ورزید خورشید زندگی‌اش در افق‌های دور غروب نمود.
اما بگفته نلسون ماندلا مهم این نیست که شخص در کجا و کی متولد می‌شود و در کدام محل و چه زمان جهان را ترک می‌کند. مهم این است که وی چه نقشی در جهان ایفا کرده و چه اثری از خود گذاشته است. به قول خیام:
یک‌چند به کودکی به استاد شدیم
یک‌چند به استادی خود شاد شدیم (۱۴)
خصائص بارز پروفسور رضا
خصوصیات وی را می‌توان ازنقطه‌نظرهای متنوع موردنظر قرار داد:
الف: خصوصیات فردی
۱. قدرشناسی: استاد رضا اندیشمندی قدرشناس بود. او محبت‌های دیگران را فراموش نکرده، بدون جواب نمی‌گذاشت. وی زمانی به‌طور خصوصی برای من خاطراتی را از گذشته‌هایی بسیار دور بازگو نمود که مؤید قدرشناسی وی است. او به دنبال گزارش‌هایی مربوط به دوره اشتغال وی در ایران چنین گفت که درزمانی که ریاست دانشگاه را در ایران به عهده داشته است، روزی به دیدار علیاحضرت شهبانو می‌رود. وقتی وی وارد دفتر ایشان می‌شود مورد استقبال گرم شهبانو واقع می‌شود. او ملاحظه می‌کند که استکانی پر از چای روی میز شهبانو است. علیاحضرت با دیدن پروفسور رضا از جای خویش برخاسته، استکان چای را با خود آورده و با آن در کنار پروفسور می‌نشیند و چای خویش را به پروفسور می‌دهد. پروفسور شدیداً تحت تأثیر مهربانی و تواضع شهبانو قرار می‌گیرد به قسمی که پس از نیم‌قرن، تأثیر آن رفتار هنوز در خاطره وی پابرجا مانده بود. زمانی که در سال‌های دوری از وطن، علیاحضرت در سوگ شاهزاده‌ها بسر می‌بردند پروفسور رضا در نظر داشت که به‌پاس رفتار محبت‌آمیز شهبانو در گذشته، پیام همدردی به ایشان ارسال نماید ولی وی در انجام این تصمیم اخلاقی به علت شرایط موجود مردد بوده شاید به خاطر اظهارنظرهای نامناسب احتمالی دیگران، سرپوشی به خواسته‌های درونی و اصولی خود قرار داده است. این‌جانب آگاهی ندارد که آیا سرانجام وی مبادرت به‌پاسخ دادن به خواسته درونی خویش نموده است یا خیر! امیدوارم این پیام به استحضار شهبانو رسیده تا از تصمیم پروفسور رضا آگاه شوند.
پروفسور رضا خاطراتی مشابه فوق را نیز در مواردی دیگر در ملاقات‌های خود با پادشاه فقید ذکر کرده است که ذکر آن‌ها به نظر نویسنده قابل توجه است:
وی در زمانی که سمت ریاست دانشگاه را به عهده داشته، همواره کوشش در توسعه دانشگاه در سرلوحه تصمیماتش بوده است. برای دست یافتن به آرزوهای خویش وی نیاز به پشتوانه مالی داشته، لذا روزی به حضور پادشاه می‌رود و تقاضای کمک مالی برای تأسیس آزمایشگاهی در دانشگاه می‌کند. پادشاه فقید درهمان جلسه مبلغ بیست میلیون تومان، خارج از روند اداری، در اختیار وی قرار می‌دهد تا در راستای گسترش دانشگاه صرف شود.
بعلاوه زمانی که پروفسور رضا تصدی مقام سفیر ایران در یونسکو را عهده‌دار بوده است، روزی پادشاه ایران به سوئیس مسافرت می‌کند. پروفسور رضا در جمع مستقبلین و در وسط صف برای خوش‌آمد به فرودگاه رفته بود. پادشاه پس از خروج از هواپیما به صف نمایندگان نزدیک می‌شود و پروفسور را درمیان صف مشاهده می‌کند. وی ابتدا به میان صف رفته پروفسور رضا را مورد تفقد قرار داده، سپس به ابتدای صف نمایندگان بازگشته از نمایندگان بازدید می‌کند.
با نگرشی به گزارش‌های فوق، ابتدا، می‌توان دریافت که این وقایع نشانگر اتفاق نظر سه شخصیت برجسته ایرانی بالا در راستای تلاش بی‌دریغ در توسعه دانش و پیشبرد توانائی‌های جوانان ایران بوده است. اما متأسفانه بعضی کارگزاران دولت که منافع آنی خویش را ازدست‌رفته می‌دیدند به‌هرترتیب پروفسور رضا را از صحنه علمی و سیاسی مملکت حذف و به خارج از کشور به خدمت به بیگانه روانه ساختند.
پروفسور رضا همیشه به ایران و ایرانی عشق می‌ورزید و با افکار تیزبین خویش روند هر پدیده‌ای را در مملکت زیر نظر قرار می‌داد. به‌رغم علاقه مفرط وی به ایران و ایرانی وی دائماً شرایط کشور را موردبررسی و انتقاد سازنده قرار می‌داد. وی دارای نوشته‌ها و سروده‌هایی است که حاکی از نقد وی از کارگزاران دولت در آن زمان است. به‌عنوان‌مثال تک‌بیت زیر در راستای نقد سیستم حکومتی که توسط وی در سال‌های جوانی سروده شده است:
ما نه از مهر وطن بیگانه‌ایم
رانده بیداد صاحب‌خانه‌ایم
او با کلام‌های عمیق و بلند خویش صراحتاً به دولت‌ها اعتراض می‌کند و حتی درزمان پیش از انقلاب، پادشاه این سروده انتقادی پروفسور رضا را برای وی در یک ملاقاتی حضوری بازگو می‌کند ولی به‌هرحال پروفسور رضا همچنان خاطرات و قدرشناسی از پادشاه و شهبانو را، آن چنانکه ذکر شد، به مدت نیم‌قرن پیوسته درمد نظر داشته و هرجا که مناسب می‌پنداشت آن‌ها را بازگو می‌نمود و تصاویری از ملاقات‌هایش با رهبران را به معرض دید نزدیکان و آشنایان قرا می‌داد.
۲. شفافیت، حضور ذهن و سرعت انتقال
پروفسور رضا در همه دوران زندگی دارای ضمیری روشن بوده و نیز از حضور ذهن کم‌نظیری برخوردار بوده است. در طول دهه‌های گذشته، در جلسات هفتگی ادبی با پروفسور رضا، این‌جانب و همه هم‌نشینان در جلسات متعدد، شاهد هوشیاری سرشار، حضور ذهن و سرعت انتقال وی بوده‌ایم. در این جلسات از فلاسفه، شعرای مختلف و ادبای ایرانی سروده‌ها و نوشته‌هایی قرائت می‌شد. بعلاوه معمولاً غزلی از حافظ نیز مورد بحث قرار می‌گرفت. جالب توجه این بود که پروفسور رضا، علاوه‌بر قرائت فی‌البداهه غزلیات انتخابی خود، هرگاه غزلی توسط دیگران پیشکش می‌شد، پروفسور رضا از ابتدا تا انتها آن را بی‌وقفه و بدون خطا از حفظ قرائت می‌نمود. او بارها نشان داد که کلیه غزلیات حافظ را در سینه خود ضبط کرده بود و کافی بود بیتی از غزلی ذکر شود تا ایشان کلیه غزل را قرائت کنند. بعلاوه به نظر این‌جانب تفاسیر غزلیات حافظ توسط پروفسور رضا بسیار قابل‌فهم بوده که به نظر مؤلف کم‌سابقه می‌نمود.
اما واقعه جالبی که نشان می‌دهد که پروفسور رضا نسبت‌به حضور ذهن خویش اعتمادبه‌نفس کافی داشته است، در مورد قرائت غزلیات حافظ، بدون مراجعه به دیوان اتفاق افتاد. این واقعه نیز شنیدنی و قابل‌توجه است:
در این سال‌های اخیر شبی مرحوم پروفسور رضا در منزل ما میهمان بودند. همچنین بانویی به نام «صبا» نیز در جمع میهمانان حضور داشتند. درحالی‌که بانو صبا با همسر این‌جانب که نامش «منظر» است مشغول صحبت کردن بودند، ناگهان پروفسور رضا ابیاتی بسیار زیبا از حافظ، شامل دو کلمه «منظر» و «صبا»، وصف‌الحال موقعیت حاضر را بدون مقدمه قرائت کردند که مورد توجه و تحسین همه حاضران قرار گرفت. این ابیات به شرح زیر، توسط ایشان قرائت شد:
رواق منظر چشم من آشیانه توست
کرم نما و فرود آ، که خانه خانه توست
دلت به وصل گل ای بلبل صبا خوش باد
که در چمن، همه گلبانگ عاشقانه توست
پس از بیان ابیات فوق توسط پروفسور رضا، حاضران در سکوتی همراه با حیرت و شوقی وصف‌ناشدنی، فرورفتند که استعداد فوق‌العاده پروفسور رضا و علاقه وی به حافظ را نشان می‌داد.
اقیانوس پرتلاطم حافظه پروفسور رضا تنها دربرگیرنده دیوان حافظ نبوده، وی ارادتی عمیق به فردوسی نیز داشت. شاهنامه، هویت ملی ما، نیز مانند دیوان حافظ در ذهن خلاق وی ضبط شده بود. در این رابطه وی قسمتی از شاهنامه را بازنویسی همراه با تفسیری خاص منتشر نموده است. علاوه‌بر این‌ها وی به دیوان شمس، سعدی، رودکی، اقبال لاهوری و رباعیات خیام و… احاطه کامل داشت. کتاب «نگاهی به خیام» نوشته وی، شامل تجزیه‌وتحلیلی در رباعیات و به‌علاوه شامل روش‌های حل بعضی از مسائل ریاضی خیام است.
آنچه ذکر شد قسمتی از تولیدات علمی و تألیفات پروفسور درزمینه ادب فارسی است. به چاپ رساندن پانزده جلد کتاب و مقالات متعدد دیگر قسمتی از تألیفات برجسته ایشان است. این نوشته‌ها دارای زیربنای «تئوری انفورماتیک» و «فضاهای خطی برای مهندسین» می‌باشند. پروفسور رضا به همه این آثار احاطه کامل داشت. کاربردهای علمی ناشی از تئوری انفورماتیک و فضاهای خطی برای مهندسین در تألیفات فارسی، برتری این نوشته‌ها رانشان می‌دهد.
آشنایی بیشتر با پروفسور رضا چه از طریق حضوری و چه با مطالعه آثار وی می‌تواند نشانگر وجود خصوصیات برجسته این ابرمرد ایرانی باشد که توسط نویسندگان دیگر نیز ذکر شده است.
ب) رفتارها و واکنش‌های اجتماعی:
پروفسور رضا، در مسیر زندگی طولانی و پرثمر خویش در موقعیت‌های گوناگون در آموزشگاه‌ها، دانشگاه‌ها، سازمان‌های علمی و اداری ایرانی، آمریکایی، اروپایی و کانادایی به خدمت مشغول بوده است. در این دوران طولانی، وی علاوه‌بر فعالیت‌های گسترده در تحقیق و تدریس در کشورهای مختلف، تصدی موقعیت‌های اداری شامل ریاست دانشگاه‌ها، سفیر، نماینده فرهنگی در یونسکو و غیره را دارا بوده است. قابل‌تصور است که در مسیر انجام این امور مهم، نامبرده با تعداد معتنابه‌ای افراد، دوایر و ارگان‌های ایرانی و بین‌المللی در تماس و دادوستد علمی، تحقیقاتی و کلامی بوده است. آن‌طور که شواهد نشان می‌دهند، او در همه دوران با کاربرد روش‌های اخلاقی و انسانی، گذشت و اغماض در پیشبرد اهداف خویش کوشا بوده است.
در سخن گفتن او پیرو استاد و مرشد خویش حافظ بوده است. او بسیار آرام سخن می‌گفت و کلمات را با احتیاط انتخاب و بکار می‌گرفت، آن‌طور که از تئوری انفورماتیک (۸) استنباط می‌شود. او هرگز جزمی ادعا نمی‌کرد. وی همه مطالب را در لوای پرسش می‌پروراند همان‌طور که حافظ در غزلیات خویش بیان می‌کند. در نشست‌ها پروفسور رضا خود راهم سطح دیگران قرار داده و در محاورات، خویش را هم‌رتبه مخاطب وانمود می‌کرد. او متواضع و مهربان بود و مشکلات و مصائب را درک و احساس می‌کرد. وی روابط با دیگران را بسیار مدبرانه تنظیم و رهبری می‌کرد. او به آزادی اندیشه اعتقاد داشت. وی بسیار روشن‌ضمیر، پاک‌نیت و بخشنده بود. پروفسور رضا شنونده‌ای توانا و پرحوصله بود و هر سؤال را بسیار معقول و مدبرانه و پدرانه جواب می‌داد آن‌طور که شایسته او بود. برای آشنایی بیشتر با خصوصیات مختلف پروفسور رضا می‌توان به نوشته‌ها و مقالات مختلف دراین‌باره مراجعه نمود.
پروفسور رضا عاشق ایران و ادب و فرهنگ آن بود. وی در سال ۱۳۸۶ شمسی طی یک سخنرانی در ایران اظهار داشت:
«من از خمخانه ادب پارسی و فرهنگ ایران و اسلام بر کاخ رفیع علم و معرفت راه یافتم». همچنین او می‌گوید: «از کِلْکِ بیتاب و زبان ناشکیبا و جیب پیراهنم پیدا است که در بازار معرفت کمتر متاعی گران‌قدرتر از گوهر ادب و فرهنگ پارسی شناخته‌ام». این‌چنین او زندگی خویش را درگرو ادب و فرهنگ ایران می‌دانست. با داشتن زندگی بسیار ساده و مختصر برای خود و همسرش، وی ده‌ها هزار دلار جهت ساختن مدارسی در روستاهای دورافتاده خراسان و رشت جهت سوادآموزی دختران روستایی صرف کرده است. وی کلیه وجه دریافتی از موسسه اطلاعات بابت حق‌التألیف چاپ کتاب «نقدها را بود آیا که عیاری گیرند» را بلافاصله به نفع مدارس تأسیس‌شده فوق اهدا می‌کند.
پروفسور رضا همیشه دل درگرو پیشرفت و سعادت ایران و جوانان ایرانی داشته است. وی زمانی به من یادآور شد که جهت پایه گزاری دانش در ایران من انتظار داشتم که کتاب‌های «تئوری انفورماتیک» و «فضاهای خطی برای مهندسان» در ایران تجدید چاپ می‌شد که متأسفانه این خواسته به وقوع نپیوست.
استاد رضا مانند اسلاف خود ازجمله حکیم عمر خیام، عاشق زندگی سازنده و خلاق بود. آن چنانکه در کتاب «نگاهی به خیام» بیان می‌کند: «مرغ اندیشه خیام در وادی عقل در حیران است. او کهکشان هارا سیر می‌کند و در فضای بی‌نهایت خرد سرگردان می‌شود و در این مرحله راه به آستان عشق پیدا می‌کند.»
پروفسور رضا خود می‌گوید «سرگشتگی نشانه زبان عشق است و پابرجائی از علائم عقل و علم مکتبی.» همچنین او غزلی با موضوع وصف‌الحال سروده که بیت اول آن چنین است:
خواهم که بنای عقل، از پایه براندازم
این افسر خودکامی، یکسر ز سر اندازم
محتوی این غزل نشان می‌دهد که چگونه روح گسترده و بزرگ وی در کالبد کوچکش بی‌قرار است و به دنبال جهانی با وسعت اندیشه خویش پهناور خویش است.
از کلمات پرمحتوای پروفسور رضا
. مردمان بزرگ گران‌بهاترین چشمه‌های رحمت و معرفت‌اند. آدم وقتی غرق در جزئیات زندگانی بهیمی بشود، اصول حیات انسانی و درخشش آفتاب‌ها را دیگر نمی‌بیند (حدیث آرزومندی، تهران ۱۳۷۴).
. کشورهایی که خدمتگزاران مدبر دارند انرژی مذاب گران‌بها را از چنگ کم‌دانان و پراکندگان به جان هم افتاده به درمی‌آورند. (سوم مهرماه سال ۱۳۲۳/ ۲۵ سپتامبر ۱۹۴۴ م)
. وارستگی و آزادگی فردی و ملی ما در این است که در صف اول علم و فرهنگ قرار بگیریم و این هم غیرممکن نیست. همت عالی می‌خواهد. همکاری و ازخودگذشتگی می‌خواهد. من قطع دارم همه این خوبی‌ها و خصوصیت‌های نیک در مردم ایران هست. (دیدها و اندیشه‌ها. تهران ۱۳۵۱)
پایان سخن
در پایان شایسته یادآوری است که به‌پاس خدمات علمی و فرهنگی پروفسور رضا، تعدادی از دوستداران ادب و فرهنگ ایران ثبت بورسیه‌ای دائمی در دانشگاه به نام وی، جهت جاودان ساختن نام ایشان به او پیشنهاد شد که پروفسور رضا از قبول آن خودداری نمودند.
آنان که محیط فضل و آداب شدند
در جمع کمال شمع اصحاب شدند (۱۴)
ارجاعات
* اتاوا، کانادا Email: amashaie@hotmail.com
۱. مروری کوتاه بر زندگی پربار و آثار گران‌بهای پروفسور رضا، (به مناسبت یک صدمین سال زندگی گران‌مایه و پرافتخار پروفسور رضا)، نوشته علی مشائی، فصلنامه «ره‌آورد»، شماره ۱۱۰، بهار ۲۰۱۵. میلادی.
۲. پروفسور رضا، کیمیای معرفت، نوشته علی مشائی، فصلنامه «ره‌آورد»، شماره ۱۲۸، پائیز ۲۰۱۹ میلادی.
- Linear Spaces for Engineers, Fazlollah Reza, Blaisdell Publishing Company, Massachusetts, USA, 1971.
- An Introduction to Information Theory, Fazlollah M. Reza, New York, McGrawhill, 1961.
۵. راز آفرینش، تألیف پروفسور رضا، ناشر خانه ریاضیات اصفهان، ۱۳۸۴ شمسی.
۶. برگ بی‌برگی. تألیف پروفسور رضا، مجموعه‌مقالات فرهنگی پروفسور رضا، ویرایش سوم، ۱۳۹۱ شمسی.
۷. دیدها و اندیشه‌ها، تألیف پروفسور رضا، چاپ مؤسسه مطبوعاتی عطائی، سال ۱۳۵۴ شمسی.
۸. نقدها را بود آیا که عیاری گیرند، تألیف پروفسور فضل‌الله رضا، انتشارات اطلاعات، ۱۳۹۱.
۹. مهجوری و مشتاقی، مقالات فرهنگی و ادبی پروفسور رضا، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۷۵ شمسی.
۱۰. علم و فرهنگ، سخنرانی هنگام ریاست دانشگاه تهران در موزه نوبنیاد ایران باستان، ۱۳۴۷ شمسی.
۱۱. حافظ و تفکر ریاضی، از مجموعه برگ بی‌برگی، تألیف پروفسور رضا، ویرایش سوم، انتشارات اطلاعات، ۱۳۹۱.
۱۲. قاضیِ بُست، مقاله شماره ۵ از مجموعه دیدها و اندیشه‌ها، تألیف پروفسور رضا، چاپ مؤسسه مطبوعاتی عطائی، سال ۱۳۵۴ شمسی. (مجله نگین)
۱۳. زندگی، آثار و اندیشه‌های پروفسور رضا، نویسنده: هادی قلی‌زاده جوریانی، انتشارات کتیبه گیل.
۱۴. رباعیات خیام Fitzgerald.
ارسال نظرات