«دکتر زهرا فرزاد» پزشک عمومی متولد ایران است که تحصیلات پزشکی خود را در ایران به اتمام رسانده و حدود ۷ سال با پزشکان بدون مرز همکاری کرده است. حضور در برنامه کنترل و پیشگیری از ایدز و حوزه کاهش آسیب و اعتیاد از دیگر سوابق کاری اوست. مدتی قبل از مهاجرت به کانادا، در مطب شخصی خود به کار مشغول بوده است. دکتر فرزاد اولین بار از سال ۲۰۱۶ به کانادا رفت و آمد داشته و اواخر سال ۲۰۱۸ برای گرفتن لایسنس در کانادا مستقر شده است. کرونا برنامه‌های او برای اخذ لایسنس را عقب انداخت اما او از فعالیت‌هایش به عنوان یک پزشک دست نکشید. از زمان شروع پاندمی، با دو گروه کار کرده است؛ یکی گروه «خانه ایران» که مشاوره‌های آنلاین به فارسی‌زبانان در خصوص کرونا ارائه می‌کند و گروه دیگر که از طریق یک کانال تلگرامی و پیج اینستاگرام @irsarscov2 قصد دارد اطلاعات معتبر و به‌روزی را درباره این بیماری جمع‌آوری کرده و در اختیار فارسی‌زبانان قرار دهد؛ به طوری که هم عموم مردم و همکاران پزشکان بتوانند در ایران از این اطلاعات استفاده کنند. با ایشان پیرامون واکسن‌های کرونا، آثار آن و حواشی پیرامون این موضوع به گفتوگو نشسته‌ایم.
خانم دکتر زهرا فرزاد لطفاً در مورد واکسن‌های موجود کووید۱۹ توضیحاتی ارائه دهید. ظاهراً ۵۰ واکسن در سازمان بهداشت جهانی در حال بررسی هستند…
زهرا فرزاد: همان‌طور که شما اشاره کردید واکسن‌های زیادی در حال طی کردن پروسه تایید سازمان بهداشت جهانی هستند اما تکنولوژی این واکسن‌ها با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال واکسن‌های مُدرنا و فایزر بر اساس تکنولوژی mRNA ساخته شده‌اند که تکنولوژی جدید محسوب می‌شود. این تکنولوژی نتیجه تحقیق ۴۰ ساله یک خانم محقق مجارستانی‌تبار ساکن ایالات‌متحده است؛ «خانم کاتالین کاریکو» (Katalin Kariko) که قرار بود از آن برای درمان سرطان استفاده شود. سال‌ها تحقیقات او نادیده گرفته شد اما سرانجام در سال ۲۰۰۴ این تحقیقات به نتیجه رسید و نتایج آن منتشر شد. در سال 2013 پرفسور کاریکو به شرکت Biontech آلمان ملحق شد. هنوز بسیار زود است که بتوانیم با با قطعیت در مورد مدت زمان پایداری حاصل از واکسن صحبت کنیم اما شرکت‌های سازنده امیدوارند بین یک تا دوسال ایمنی حاصل از واکسن پایدار باشد.
در مورد تکنولوژی mRNA توضیحات بیشتری برای خوانندگان می‌دهید؟
زهرا فرزاد: به زبان ساده، DNA توالی ژنها در برای کنترل عملکرد بدن موجود زنده است که شبیه دو رشته به هم بافته شده است. انسان، حیوانات، باکتری ها از جمله موجوداتDNA دار هستند.RNA توالی ژنها به صورت تک‌رشته‌ای که در ویروس‌ها دیده می‌شود. البته دسته‌ای از ویروس‌هاDNA دار هستند.
تکنولوژی به کار رفته در ساخت واکسن فایزر و مدرنا،mRNA (messenger RNA) است. واکسن mRNA حاوی دستورالعمل‌هایی برای ساخت پروتئین‌های خاص است که این پروتئین بخشی از ویروس است. بعد از تزریق واکسن، سلول بدن ما دستورالعمل را می‌خواند و شروع به ساخت پروتئین می‌کند. این پروتئین، ویروس کامل نیست، پس در بدن ایجاد بیماری کووید۱۹ نمی‌کند اما این پروتئین‌ها به سطح خارجی سلول‌های بدن متصل می‌شوند. سیستم ایمنی بدن ما این پروتئین‌ها را به عنوان یک عامل خارجی شناسایی کرده، آنتی‌بادی تولید می‌کند که این آنتی‌بادی در جلوگیری از ابتلا به نوع شدید و کُشنده کووید۱۹ موثر است.
در رابطه با سایر واکسن‌ها، از تکنولوژی‌های مختلفی استفاه شده است. تکنولوژی هایی که قبلا هم در ساخت سایر واکسن‌ها به کار گرفته شده‌اند. به طور مثال واکسن آسترازنکا و اسپوتنیک‌وی (واکسن روسی) براساس وکتور non-replicating Viral-vector ساخته شده‌اند که به بیان ساده یک واکسن نوترکیب با استفاده از آدنو ویروس هستند. واکسن سینواک و سینوفارم چین ویروس غیرفعال شده است. در واقع با استفاده از ویروس ضعیف شده یا غیر فعال شده یا بخشی از ویروس و تزریق آن به بدن، واکنش سیستم ایمنی که ساخت آنتی‌بادی است، در بدون فرد ایمنی ایجاد کرده و از ابتلای به بیماری جلوگیری می‌کند. آن چه در به‌کارگیری این واکسن‌ها مهم است، جلوگیری از ابتلا به نوع شدید و کُشنده کووید۱۹ است.
در رابطه با سطح ایمنی واکسن‌های مختلف، اعداد متفاوتی عنوان می‌شود. چقدر این اعداد قابل اعتنا هستند؟ آیا می‌توان بیان کرد یک واکسن از بقیه واکسن‌ها در ایمنی افراد موثرتر است؟
زهرا فرزاد: باید توجه داشت که هدف از واکسیناسیون این نیست که افراد صددرصد به بیماری مبتلا نشوند، بلکه هدف این است که از ابتلای فرد به نوع شدید، کُشنده و عارضه‌دار بیماری جلوگیری شود. بنابراین در رابطه با واکسن کووید هم این موضوع برقرار است. اگر به گزارش‌ها دقت کنید، این‌گونه بیان می‌شود که به عنوان نمونه (مثال از آخرین مقاله گزارش واکسن اسپوتنیک‌وی) واکسن اسپوتنیک‌وی توانسته از ابتلای بیماران به نوع کُشنده و شدید بیماری صددرصد جلوگیری کند.
این موضوع در واکسیناسیون مورد اهمیت است و به خصوص در رابطه با واکسن کرونا این اهمیت، بسیار بیشتر است. از این جهت ممکن است فردی واکسن را تزریق کند و به به بیماری مبتلا شود اما این بدان معنی نیست که واکسن کارآیی لازم را نداشته است. هرچه تعداد واکسن‌های موثر در سطح جهان افزایش پیدا کند، امید به این که دنیا زودتر به شرایط عادی باز خواهد گشت، بیشتر خواهد شد. به عنوان مثال در ترایال واکسن چینی سینوفارم، کشور امارات شرکت کرد و عنوان کرد بر اساس یافته‌ها، ۸۵ درصد کارایی داشته است. در حال حاضر هم واکسیناسیون با این واکسن در امارات در حال انجام است.
به نظر می‌رسد حساسیت‌هایی در مورد واکسن‌های چینی یا روسی به وجود آمده است که چندان علمی نیست. هرکدام از این واکسن‌ها با عارضه کمتری بتوانند تاثیر بیشتری داشته باشد ارزشمند خواهند بود؛ چون دسترسی افراد بیشتری را در سراسر دنیا به واکسن فراهم می‌کند. تا زمانی که واکسیناسیون به درصد قابل قبولی در سراسر جهان نرسد، فرآیند واکسیناسیون موثر نخواهد بود.
ما می‌دانیم در خوشبینانه‌ترین حالت، این شرایط ممکن است تا ۹ یا ۱۰ ماه آینده طول بکشد. بنابراین مجبوریم که در کنار واکسیناسیون تمام پروتکل‌ها از جمله زدن ماسک، رعایت فاصله‌گذاری اجتماعی و تهویه فضاهای بسته را حتما مد نظر داشته باشیم.
دوباره به سوال شما بازگردیم، این اعداد بر اساس سه مرحله ترایال واکسن (سه مرحله کارآزمایی بالینی) در افراد مختلف اعلام شده‌اند. این مراحل همگی از دستورالعمل‌های تایید شده و استاندارد باید تبعیت کنند و اعداد بر اساس نتایج حاصل از این ترایال‌ها اعلام می‌شوند.
نگرانی مهمی که در بین برخی از مردم در مورد واکسن روسی وجود دارد این است که دولت روسیه هیچ‌گونه اطلاعاتی را در رابطه با واکسن منتشر نکرده است؛ در حالی که درباره بقیه واکسن‌ها این اطلاعات وجود دارد. آیا اطلاعات موثقی در رابطه با واکسن روسی و اثرگذاری آن بر سیستم ایمنی بدن وجود دارد؟
زهرا فرزاد: آخرین اطلاعاتی که چند روز قبل در مجله لَنست (Lancet) که یکی از مجلات معتبر پزشکی است، چاپ شد، نتیجه فاز سوم آزمایشی این واکسن بود. نتایج فاز اول و دوم آزمایشی این واکسن در شهریور و مهرماه (سپتامبر- اکتبر) منتشر شد و من خودم آن مقاله را به فارسی ترجمه کردم. در آن زمان به نظر می‌رسید که اطلاعات این واکسن ناقص است و تعداد افراد مورد آزمایش کافی نیست اما نتایج فاز سوم پخته‌تر و کامل‌تر بود.
برخی ممکن است تصور کنند که در رابطه با این واکسن آمارسازی اتفاق افتاده یا اعداد صحیح نباشند. من در این رابطه با چند پزشک صاحب‌نام صحبت کردم و نظریات افراد برجسته را دنبال کردم؛ از جمله «دکتر اریک توپول» (Dr. Eric Topol). بر این اساس می‌توان گفت که واکسن موثر است و توانسته سطح قابل قبولی از ایمنی را در افراد ایجاد کند. از طرف دیگر این واکسن توانسته صددرصد از ابتلای افراد به نوع کُشنده بیماری جلوگیری کند و تکنولوژی به کار رفته مشابه واکسن آسترازنکا است.
اگر بخواهیم علمی به قضیه نگاه کنیم و مسائل سیاسی را در قضاوت خود دخیل نکنیم، مقاله چاپ شده در نشریه لَنست نشان می‌دهد که واکسن روسی، واکسن موثری است. علاوه بر این پس از انتشار این مقاله، در این رابطه خبری هم منتشر شد که اتحادیه اروپا در حال بررسی خرید واکسن از روسیه است.
مشکل دیگر این است که شرکت‌های فایزر و مُدرنا نتوانستند به تعهدات خود در زمینه تحویل دوزهای واکسن به موقع عمل کنند. تعدادی از کشورهای اروپای شرقی از جمله مجارستان اقدام به خریداری واکسن روسی کردند و کشورهای امارات و ترکیه هم خرید این واکسن را در برنامه خود دارند. احتمالا طی چند روز آینده با شروع واکسیناسیون در مجارستان و بررسی‌های اتحادیه اروپا، جزییات بیشتری از اثرگذاری این واکسن منتشر خواهد شد. شاید جالب باشد که عنوان کنم، روسیه در زمان شروع واکسیناسیون در داخل کشور به شهروندان روس هشدار داد تا دو ماه بعد از تزریق واکسن از مصرف مشروبات الکلی خودداری کنند.
چرا با توجه به سیاست پیش‌خرید بیش از نیاز دوزهای واکسن توسط دولت کانادا، واکسیناسیون در سطح کشور نسبت به اسرائیل، بریتانیا و ایالات‌متحده به شدت پایین‌تر است؟
زهرا فرزاد: این موضوع برای خود من هم جای سوال دارد و به هیچ جواب دقیقی در این زمینه نرسیدم. به نظر می رسد دلیل اصلی آن کُند بودن روند تحویل محموله واکسن‌ها توسط دو شرکت آمریکایی فایزر و مُدرنا باشد که در خود آمریکا نیاز بیشتری به واکسن وجود داشته است. کشورهای اروپایی هم با این دو شرکت دچار مشکل شده‌اند و در حال ثبت شکایت هستند.
کانادا بالاترین دوز واکسن را در سطح جهان به ازای سرانه جمعیتی خود خریداری کرد. با این حال کسی تصور نمی‌کرد که این کشور از روند واکسیناسیون عقب بماند. همین امر نیز باعث شده است کانادا جهت تولید واکسن برنامه‌ریزی کند. در کنار عدم تحویل محموله واکسن، ممکن است کمبود نیروی انسانی یا مشکلات در سیستم بهداشتی و درمانی عامل آن باشد. از طرفی فراموش نکنیم حمل‌ونقل و نگهداری واکسن فایزر شرایط خاصی نیاز دارد که می تواند در کُند بودن روند واکسیناسیون تاثیرگذار باشد. به هر حال امیدوارم مشکل هر چه که هست به سرعت مرتفع شود و حداقل تمام افراد در گروه اول (ساکنان و کارکنان ساکن مراکز مراقبت طولانی‌مدت، افراد بالای ۷۰سال، کادر درمان که مستقیما با بیماران در تماس هستند و بومیان) بتوانند به‌زودی واکسینه شوند.
طی چند روز گذشته اخبار نگران کننده‌ای در رابطه با عدم واکسیناسیون بومیان در شرق و شمال کانادا منتشر شد. این اخبار نگرانی‌ها را در رابطه با ناعادلانه بودن نظام توزیع واکسن بیشتر کرد. در سطح جهانی هم این نگرانی وجود دارد که با توجه به قواعد بازار آزاد، آیا کشورهای ثروتمند زودتر به واکسن دسترسی پیدا خواهند کرد یا «سیستم کواکس» (که برای دسترسی کشورهای فقیر راه اندازی شده) به خوبی عمل خواهد کرد؟
زهرا فرزاد: چندی قبل سازمان بهداشت جهانی نیز در مورد این مساله هشدار داد و حتی در یک بررسی نشان داد که روند واکسیناسیون در کشورهای آفریقایی احتمالا تا نیمه سال ۲۰۲۳ طول خواهد کشید که بسیار وحشتناک است. به نظر می‌آید سازمان بهداشت جهانی بعد از این هشدار، با جدیت بیشتری این موضوع را پیگیری می‌کند. همان‌طور که در قبل اشاره کردم شاید اضافه شدن تعداد واکسن‌های موثر، بتواند بخشی از این مشکل را نیز حل کند. در واقع وقتی تولید واکسن از انحصار چند شرکت خاص خارج شود، افراد بیشتری واکسینه می‌شوند و حتی امید می‌رود دسترسی کشورهای فقیر به واکسن افزایش یابد. از طرف دیگر، در برخی از کشورها تولید دارو تحت لیسانس کشورهای پیشرفته صورت می‌گیرد. مثلاً در هند خط تولید چند شرکت دارویی معتبر فعال است که خود می‌تواند به گسترش دسترسی به واکسن در مناطقی مانند آسیا کمک کند.
موضوعی که شما مطرح کردید یک نگرانی بسیار بزرگ است که کشورهای ثروتمند زودتر بتوانند شهروندان خود را واکسینه کنند که شواهد آماری هم تاییدکننده این ادعاست و کشورهای ضعیف‌تر و با شرایط اقتصادی وخیم‌تر متضرر شوند. مساله اساسی این است که اگر واکسیناسیون به صورت جهانی انجام نشود، تاثیر چندانی بر ایمنی جمعی نخواهد داشت. اگرچه ما در مورد یک کشور و سطح واکسیناسیون موثر در آن صحبت می‌کنیم اما این یک مشکل جهانی است و درنهایت به یک راه‌حل جهانی نیاز داریم.
ارسال نظرات