فرزندپروری، کاری ساده و هم‌زمان پیچیده؛ مدیریت رفتاری والدین و مهارت‌های فرزندپروری مثبت برای کودکان

الهام گرامی/

(بخش اول از دو قسمت)

فرزند‌پروری مثبت رویكردی در زمینه تربیت کودک است كه در آن ارتقاء رشد به‌هنجار كودك، مدیریت رفتاری مناسب در محیطی امن، با روشی سازنده و غیر آسیب‌زننده و براساس ارتباط خوب، صورت می‌پذیرد. كودكانی كه با فرزند‌پروری مثبت بزرگ می‌شوند، مهارت‌ها و احساسات مثبت بیشتری نسبت به خود را پرورش داده و از نقطه‌نظر روحی-روانی، شخصیتی، رفتاری و ارتباطی از سلامت نسبی خوبی برخوردارند.

دانش فرزندپروری عبارت است از مجموعه اصول، روش‌ها و آموزه‌هایی که مبتنی بر یک سبک مشخص و کارآمد است که والدین را در اجرای یک تعلیم و تربیت مناسب یاری می‌دهد.

چرا آموزش فرزندپروری مهم است؟

اگر ما با کودک‌مان در سنین پایین‌تر نتوانسته باشیم ارتباطی خوب و موثر و مدیریت رفتاری مناسبی ایجاد کرده باشیم، وقتی فرزندمان به سال‌های نوجوانی قدم می‌گذارد، تازه نزاع و درگیری‌ها آغاز می‌شود و مشکل از جایی نمود پیدا می‌کند که تا ساعت یک شب منتظر بازگشت نوجوان 16 ساله‌مان به خانه هستیم. در این‌جاست که کنترل روی او سخت‌تر شده تا جایی‌که فقط روش خشونت و زور جواب داده و ما و نوجوان‌مان را در یک سیکل معیوب و پیچیده می‌اندازد.

در ارتباط با این مهارت باید بگوییم که از یک سو، والدین در جامعه فعلی فاقد مهارت فرزندپروری هستند و دیدگاه درست و مشخصی نسبت به سبک‌ها و مراحل فرزندپروری ندارند، و از سوی دیگر نیز ما روز به روز شاهد شکاف نسلی بین والدین و فرزندان هستیم. از این رو توصیه می‌شود والدین تلاش کنند تا به جنبه‌های درست رفتاری و تربیتی رسیده و الگوهای مثبت و مناسبی برای فرزندان خود باشند. به این معنا که فرزندان ما قبل از هر چیزی الگوهای‌شان را از والدین خود یا از افرادی که بسیار به آن‌ها نزدیک هستند، می‌گیرند. بنابراین وقتی والدین الگوی مناسب، عملی و قابل درکی برای فرزندان باشند، به طبع فرزندان هم با آن‌ها ارتباط مناسبی گرفته و با احساس امنیت بیشتری والدین خود را به عنوان الگو می‌پذیرند. خارج از این رویکرد، فرزندان الگوهای‌شان را یا از اعضای نزدیک خانواده مانند خاله، عمو، عمه، دایی و یا از فضای مجازی و بیرون از خانواده که ممکن است آسیب‌زا باشد، دریافت می‌کنند.

در ابتدا و قبل از پرداختن به بحث اصلی، چند نکته کلی و اساسی در فرزندان و والدین وجود دارد که شناخت آن‌ها بسیار مهم و در اولویت است و با بررسی و رعایت آن‌هاست که ما می‌توانیم و قادریم که در یک زمینه سالم، به شناخت و آموزش فرزندپروری صحیح برسیم:

مطمئن شدن از ایجاد محیطی امن و راحت:

كودكان به جهت رشد زبانی، ذهنی، شناختی، احساسی و غیره نیاز به محیط امنی دارند، به خصوص وقتی کوچک‌تر هستند و نیاز به حركت دارند. در یک محیط مناسب از جهت اندازه و داشتن وسایل ضروری، هم شما می‌توانید با آرامش بیشتری فرزندپروری كنید و هم كودك می‌تواند محیط خود را كشف كرده و طی روز سرگرم باشد در حالی‌كه احتمال آسیب دیدن وی كمتر و نظارت شما بیشتر است.

• شناخت مراحل رشد کودک: به یاد داشته باشید که بدون درنظرگرفتن و مطالعۀ مراحل رشد کودک در هر سنی، فرزندپروری مثبت میسر نخواهد شد. همه ما باید بدانیم که کودک‌مان در چه مرحله رشدی است و این مرحله دارای چه ویژگی‌هایی از نقطه نظر جسمی، روانی، شناختی، عاطفی و رفتاری است.
• در نظر گرفتن سرشت، ژنتیک، محیط خانوادگی و محیط اجتماعی کودک و تفاوت هر کودک با کودکان دیگر: در رشد کودکان لازم است به  تركیب سرشت، ژنتیك، محیط خانوادگی و جامعه ای كه در آن زندگی میكنند، توجه داشته باشیم. .این عوامل مهارتها، دیدگاهها، تواناییها و رفتارهای آنها را شكل میدهند. هر بچه از همان بدو تولد دارای خلق وخوی خاص خود با سرعت و روش ویژه و منحصر به فرد رشدی خود است. بعضی بچه ها دربرخی ازخصوصیات سرشتی مانند قدرت سازگاری، سطح فعالیتی و رفتاری متفاوت تر از بقیه همسن وسالان خود هستند. ممکن است کودکی آرامترو کودکی دیگر لجباز یا دشوارباشد. به ارث بردن ویژگیهای جسمی، روحی-روانی و رفتاری کودکان از والدینشان بعلاوۀ محیط خانوادگی و نوع واکنش و برخورد والدین با آنها درالگوهای رفتاریشان درآینده تاثیر بسزایی دارد. 

• تاثیرات خارج از خانه : برای والدین غیر ممكن است كه تمام تاثیرات روی فرزندشان را بتوانند كنترل كنند. رفتار كودكان وقتی ارتباط بیشتری با افراد جامعه پیدا میكنند، تحت تاثیر عوامل خارج از خانه هم قرار میگیرد. عوامل مهمی همچون همسالان، دوستان، مدرسه، رسانه، تکنولوژی و فضای مجازی بسیار قدرتمند هستند.

• داشتن انتظارات واقع بینانه و متعادل با رشد و توانایی کودک:به یاد داشته باشید كه كودكان افرادی منحصربه فردند و با سرعت‌های متفاوتی رشد می‌كنند. آن‌ها نیاز دارند قبل از یاد گرفتن مهارت‌های جدیدی مثل آداب توالت رفتن و پوشیدن لباس در سنین پایین‌تر و ایجاد مهارت‌های ارتباطی در سنین بالاتر، از نظر رشدی آمادگی آن را پیدا كنند. اگر مطمئن نیستید فرزندتان برای یادگیری مهارت جدید آمادگی دارد زمان بیشتری به او بدهید و آموزش را گام به گام ایجاد کنید. مشكلات وقتی به وجود می‌آیند كه والدین از فرزندان‌شان انتظارات زیادی دارند قبل از این‌كه آن‌ها آمادگی داشته باشند یا انتظار داشته باشند فرزندشان كامل باشد. از فرزند خود انتظار نداشته باشید كه كامل باشد. تمام انسان‌ها از جمله كودكان اشتباه می‌كنند. به یاد داشته باشید که بیشتر این اشتباهات عمدی نیستند.

• داشتن انتظارات واقع‌بینانه والدین از خود: تلاش در جهت ایجاد یك مادر یا پدر با کفایت و سلامت بسیار به جا و لازم است، ولی تلاش افراطی برای یک والد كامل بودن، نه تنها منجر به فرزندپروری درست نمی‌شود، بلکه فقط به احساس ناكامی و بی‌كفایتی شما می‌انجامد. بنابراین، نسبت به خود سخت‌گیر نباشید. اجازه دهید در کنار آموزش دیدن، تجربه نیز بدست آورید.

به عنوان والد از خود مراقبت كنید: 

اگر نیاز شخصی والدین برای استراحت کافی، ایجاد تفریحاتی با دوستان و اطرافیان و تایم‌های تنهایی برآورده نشود، نمی‌توانند در ایجاد یک فرزندپروری مثبت، درست عمل کنند. والد خوب بودن به این معنی نیست كه فرزندتان به تمام زندگی شما غلبه داشته باشد. اگر نیازهای خود شما به عنوان یك بزرگسال برآورده نشود بسیار سخت خواهد شد كه صبور، باثبات و در دسترس كودك خود باشید.

اگر چنان‌چه مشکلات روحی-روانی هم‌چون افسرگی، اضطراب و مشکلاتی با همسر و اطرافیان‌تان دارید، حتما می‌بایستی آن‌ها را بررسی و حل کنید. در غیر این‌صورت و با داشتن مشکلات فردی نمی‌توانید به تربیت درست فرزندتان رسیدگی کنید.

• عدم انتقال استرس‌های ناشی از محل کار به خانه و خانواده: وقتی که والدین در محیط کار با انواع استرس روبه‌رو باشند و نتوانند آن‌ها را کنترل و مدیریت کنند، این استرس به زندگی خانوادگی آن‌ها انتقال یافته و زمینه را برای بحث و مجادله با فرزندان ایجاد می‌کند. ضروری‌ست که نسبت به شناسایی عوامل استرس‌زا در مورد خود اقدام نموده و به نیازهای بهداشت روان خود توجه کنیم.
• در دسترس بودن کافی و به جای والدین: والدین بایستی در دسترس كودكان‌شان باشند. این به این معنا نیست كه در تمام لحظات با كودك‌تان باشید، بلكه به این معناست كه وقتی كودك به كمك، مراقبت، حمایت یا توجه شما نیاز دارد در دسترس باشید.

علائم بهداشت روان در کودکان

دوستانی دارد و با سایر کودکان کنار می‌آید.

می‌تواند تمرکز حواس داشته باشد و توجه‌اش را روی موضوعی متمرکز کند.

 الگوهای نسبتا ثابتی در تغذیه و خواب دارد.

علاقه و پیشرفت منطقی (با توجه به توانایی‌های خود) در مدرسه نشان می‌دهد.

بیشتر اوقات از جنبه‌های مختلف زندگی خود نظیر: خانواده، دوستان، مدرسه، ظاهرفیزیکی خود و غیره احساس رضایت می‌نماید.  

از شکست‌ها و ناسازگاری‌های کوچک خود، بیش از اندازه مضطرب یا عصبانی نمی‌شود.

به سایرین احترام می‌گذارد.

با انرژی است و در طول روز این انرژی را حفظ می‌کند.

سرگرمی‌ها و تفریحات مختلف دارد.

اختلالات کودکان و نوجوانان

بررسی و تشخیص علل، علائم و درمان اختلالات کودکان و نوجوانان بسیار مهم و در عین حال پیچیده است. به دلیل این‌که کودکان نمی‌توانند از طریق زبان مشکلات خود را بیان کنند، پریشانی آن‌ها به طور غیرمستقیم از طریق رفتارهای ناسازگارانه آشکار می‌شود. نمونه‌های زیر انواع اختلالات شایع در کودکان است که توجه و درمان آن بسیار ضروری است.

اختلال رفتارهای مخرب؛ اختلال بیش فعالی همراه با نقص توجه؛ اختلال سلوک؛ اختلالات هیجانی؛ اختلالات اضطرابی مثل انواع فوبیاها و اضطراب جدایی؛ افسردگی؛ ترس و اضطراب از مدرسه (تفاوت آن با مدرسه گریزی)؛ اختلالات یادگیری؛ اختلالات عادتی؛ اختلالات دفعی؛ اختلالات گفتاری؛ اختلالات مربوط به رشد: عقب ماندگی ذهنی و اوتیسم.

برخی باورهای اشتباه والدین:

این رفتار کودکم موقت، زود گذر و مربوط به رشد است. این رفتار در فرزندم پایدار خواهد ماند. او عمدا این کارها را می‌کند. همه این مشکلات تقصیر من است.

ابعاد فرزند‌پروری: در ایجاد یک فرزندپروری مثبت که به ارتقاء رشد و سلامت روان کودک منجر می‌شود، والدین نه تنها از نقطه نظر رفتاری، بلکه بایستی دیگر جنبه‌های رشد کودک را نیز در نظر داشته و مورد توجه قرار دهند. این جنبه‌های دیگر رشد در کودکان عبارتند از:

سلامت جسمانی؛ سلامت روحی-روانی؛ تربیت عاطفی- هیجانی؛ تربیت شناختی؛ تربیت فرهنگی-اجتماعی؛ تربیت تحصیلی؛ تربیت جنسی و تربیت شغلی.

در شماره بعدی مجله زاویه‌های دیگری از مدیریت رفتاری والدین (مهارتهای فرزند پروری مثبت برای کودکان) مورد بررسی قرار می‌گیرد./ ادامه دارد.

کارگاه دوم فرزندپروری مثبت با دکتر الهام گرامی در کتابخانه نوروززمین برگزار شد