دکتر زهرا بازرگان|
استفاده از تجهیزات الکترونیکی از قبیل کامپیوتر، تبلت، تلفن هوشمند و غیره به‌عنوان بازی و سرگرمی بخش عمده‌ای از اوقات کودکان و نوجوانان و حتی ساعاتی از زندگی نونهالان زیر سه سال را به خود اختصاص داده است. تعجبی ندارد! برنامه‌های متنوع و بازی‌های ارائه شده در این رسانه‌ها جذاب و سرگرم‌کننده‌اند و می‌توانند پنجره‌ای را به‌سوی دنیای خیالی، پرجنب‌وجوش و هیجان‌انگیز بر روی کاربران خردسال و نوجوان بگشایند.
درهمین‌حال نتایج پژوهش‌های متعدد نشان می‌دهد که دسترسی بدون نظارت، و یا صرف وقت طولانی جلوی صفحه‌های نمایشی با محتوای نامناسب، عادات فکری منفی و رفتارهای ناسالم و پرخاشگرانه‌ای را در بسیاری از کودکان شکل می‌دهد.
نتایج برخی تحقیقات در این زمینه به وجود رابطه بین استفاده بیش از حد از شبکه‌های اجتماعی و علائم افسردگی و اضطراب تأکید داشته است. این نتایج همچنین در مورد عواقب اعتیاد نوجوانان به بازی‌های رایانه‌ای و افزایش خودکشی در آنها هشدار داده است.
مطالعات انجام شده در برخی از کشورها من‌جمله کانادا (مونترآل)*، بعضی عواقب افراط در استفاده از تلویزیون و سایر صفحه‌های نمایشی در کودکان و نوجوانان را به شرح زیر معرفی می‌کند:
- اضافه وزن به علت عدم تحرک کافی
- عدم رشد مهارت‌های اجتماعی
- ناتوانی در کنترل هیجان‌ها و رفتارهای خود
- ضعف توانمندی‌های شناختی به‌ویژه در زمینه حافظه کوتاه‌مدت، یادگیری زبان، خواندن و ریاضیات
- و ….
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که دسترسی بدون نظارت، و یا صرف وقت طولانی جلوی صفحه‌های نمایشی با محتوای نامناسب، عادات فکری منفی و رفتارهای پرخاشگرانه‌ای را در کودکان شکل می‌دهد
نمونه‌هایی از واکنش‌های افراطی برخی از کودکان و نوجوانان:
بررسی گزارش‌های اولیاء و مربیان به دفاتر و مراکز مشاوره نشان می‌دهد، شبکه‌های اجتماعی نظارت نشده تا چه حد می‌توانند اثرات مخرب و درازمدتی بر جسم و روح کودکان باقی گذارند. دو نمونه از رفتارهای مشاهده شده از یک نوجوان و یک کودک دبستانی، به شرح زیر، اثرات وخیم اعتیاد به بازی‌های رایانه‌ای را آشکار می‌سازد:
آرش سیزده سال دارد. او دو هفته است که به مدرسه نمی‌رود. نمی‌تواند برود. نوجوانی که هر شب بیدار می‌ماند و با چشم دوختن به صفحه، جذب بازی‌های هیجان‌انگیز رایانه‌ای می‌شود، چگونه می‌تواند صبح زود از خواب بیدار شود، دست و رویش را بشوید، لباس بپوشد، صبحانه خورده یا نخورده راهی مدرسه شود و به حرف‌های به قول خودش خسته‌کننده معلم‌هایی گوش دهد که «درباره او و علائقش» هیچ نمی‌دانند.
آرش در مقابل اصرار، التماس و حتی تهدید پدر و مادرش برای منصرف کردن و بازداشتن او از بازی‌های رایانه‌ای داد و فریاد راه می‌اندازد. همچنین کسی را که «جرأت» کند به‌منظور ضبط وسایل الکترونیکی‌اش به اتاق او قدم گذارد با خشونت، شکستن یا پرتاب کردن اشیائی به اطراف از اتاق بیرون می‌کند. تلاش‌های پراکنده و ناامیدانه پدر و مادر جز دامن زدن به جو متلاطم و ناآرام خانواده ثمره دیگری نداشته است.
طبیعتاً حل مشکل اعتیاد آرش به بازی‌های رایانه‌ای، به مداخله کارشناسان درمان‌های تخصصی نیازمند است. نصیحت، دعوا و سرزنش این نوجوان از طرف خانه، مدرسه و اطرافیان، دیگر کارساز نخواهد بود.
گزارش دیگری به یک مرکز مشاوره و بهداشت روان از بروز عادات و رفتارهای بیمارگونه یک کودک دبستانی به شرح زیر حکایت می‌کند:
کیان هشت سال و شش ماه دارد. او مدتی است پس از بازگشت از مدرسه فوراً به اتاقش می‌رود تا بازی‌های موردعلاقه‌اش را از طریق تبلتی که مدتی پیش برای تولدش خریداری شده است تماشا کند. زیرا او تمام روز برای این لحظه دقیقه‌شماری کرده و بی‌تاب به نظر می‌رسد.
طبیعتاً حل مشکل اعتیاد آرش به بازی‌های رایانه‌ای، به مداخله کارشناسان درمان‌های تخصصی نیازمند است.
برخلاف سابق احساس گرسنگی نمی‌کند و لقمه‌ای را که با اصرار به او می‌دهند، بدون نگاه کردن به آن و هم‌زمان با بازی می‌بلعد. مدتی است خسته، عصبی و زودرنج شده است. تمایلی به حرف زدن و توضیح دادن در مورد مدرسه یا هم‌کلاسی‌هایش ندارد. نمرات درسی‌اش بر اساس گزارش معلم کلاس افت کرده و از نوشتن تکالیف طفره می‌رود.
به گفته مادرش، کیان شب‌ها دچار کابوس می‌شود و از تاریکی می‌ترسد. او به هنگام نیاز به استفاده از سرویس بهداشتی مادرش را صدا می‌زند تا کنار در بایستد و او را تنها نگذارد.
زمانی که کیان را از دیدن بازی‌ها منع می‌کنند یا پدر و مادر موبایلشان را به‌زور از دستش می‌گیرند، فریاد می‌زند و گریه‌کنان خانواده را متهم می‌کند که او را دوست ندارند و می‌خواهند آزارش دهند. او مدتی است که انگیزه‌ای برای پرداختن به هر نوع فعالیتی به‌غیراز این بازی‌های رایانه‌ای ندارد.
آرش سیزده سال دارد. او دو هفته است که به مدرسه نمی‌رود. نمی‌تواند برود. نوجوانی که هر شب بیدار می‌ماند و جذب بازی‌های هیجان‌انگیز رایانه‌ای می‌شود…
شاید بتوان مسئله کیان را نیز تا خیلی دیر نشده است با راهنمایی یک روانشناس متخصص در همین زمینه و همکاری تنگاتنگ خانه، مدرسه و مراکز فراغت، با صرف وقت و هزینه بسیار حل کرد. اما لازم است والدین کیان بیش از تمرکز بر درمان این اعتیاد در مورد نحوه استفاده خود از شبکه های اجتماعی تجدیدنظر کنند تا بتوانند در مدیریت این ابزار در خانواده موفق شوند.
قلدری آنلاین اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی و بازی‌های رایانه‌ای بدون نظارت بزرگ‌ترها، تنها به ایجاد مشکلات جسمی و اختلالات رفتاری در کودکان محدود نمی‌گردد.
گزارش‌های فراوان از مدارس و رسانه‌های گروهی، وجود آزارهای آنلاین و لطمات جبران‌ناپذیر آن بر دانش‌آموزانی را آشکار می‌کند که از طریق ایمیل، عکس یا ارسال پیام مورد تمسخر، توهین یا تهدید برخی از همکلاسیها قرار می‌گیرند و حرمت زندگی خصوصی آنها شکسته می‌شود. شدت این آسیب‌ها و ضربات مهلک آن بر روحیه حساس و آسیب‌پذیر نوجوانان درحدی است که تعدادی از آنها به‌ناچار به خودکشی روی می‌آورند.
راه چاره چیست؟ ممنوع کردن وسایل الکترونیکی؟
بسیاری از کارشناسان، حذف اینترنت و تماشای بازی‌های رایانه‌ای را برای کودکان و نوجوانان، به خاطر اثرات مفیدی که بازی‌های باکیفیت بالا می‌تواند برای آنها در بر داشته باشد، صلاح نمی‌دانند.
بعضی از برنامه‌ها یا بازی‌ها صفات و مهارت‌های مختلفی را در کاربران تقویت می‌کند. به‌طور مثال مشارکت کودک در بازی‌های گروهی اینترنتی ممکن است همکاری و مهارت یک کار جمعی را در آنها تقویت کند. همچنین موفق شدن در هر بازی به رشد اعتمادبه‌نفس در کودک و کشف تصویر مثبتی از خودش کمک خواهد کرد.
بازی‌هایی که جنبه آموزشی دارند در تقویت استعدادها و مهارت‌هایی از قبیل سرعت پردازش اطلاعات، حل مسئله و توانایی‌های بصری و فضایی مفید است.
یکی از اهداف اولیه بازی‌های رایانه‌ای که می‌تواند الهام‌بخش معلم‌ها و مربیان مدرسه باشد ایجاد انگیزه و پشتکار در کاربر، برای تکمیل بخش‌های مختلف یک بازی تا انتها است. کسب این نوع خصوصیت در کودکان در زمینه‌های دیگر زندگی آنها مثلاً در یادگیری درس، مهارت‌های جسمی، فعالیت‌های هنری و غیره هم مفید خواهد بود.
بازی‌هایی که جنبه آموزشی دارند در تقویت استعدادها و مهارت‌هایی از قبیل سرعت پردازش اطلاعات، حل مسئله و توانایی‌های بصری و فضایی مفید است.
پژوهشگران بر این اعتقادند که برخی از بازی‌ها فرصت ویژه‌ای برای شناخت بهتر محیط‌های زندگی متفاوت و موضوع‌های اجتماعی متنوع فراهم می‌آورد. بنابراین در تقویت ارزشهای مانند همدردی و ایجاد نگرش‌های مثبت در کودک و نوجوان مؤثر است. به عنوان مثال احترام به تفاوت‌ها در جامعه (تفاوت بین اقوام، نژادها، زبان‌ها و ….)، کودک و نوجوان را در کشف زیبایی های اطراف خود و شناخت محیط‌های گوناگون زندگی یاری خواهد کرد. این هدف در صورتی تحقق خواهد یافت که برنامه‌ریزی محتوا و ارسال پیام‌ها با توجه به نظرات و تجربیه های متخصصین و کارشناسان علوم تربیتی صورت گیرد.
مدیریت ابزارهای الکترونیکی در خانه
با توجه به اینکه درحال‌حاضر تجهیزات الکترونیکی ارتباطی، به‌عنوان بخش جدایی‌ناپذیری از زندگی محسوب می‌شوند، حذف کامل آنها از زندگی نه مطلوب است و نه میسر میباشد. آنچه در این زمینه حائز اهمیت است مدیریت مسئولانه این رسانه‌ها است.
برخی از توصیه‌های کاربردی پزشکان، روانشناس‌ها و کارشناسان رسانه‌های اجتماعی در ایالت کبک برای مدیریت بهینه شبکه‌های اجتماعی را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
کاهش استفاده والدین از شبکه‌های اجتماعی:
مدیریت ابزارهای الکترونیکی در خانواده در صورتی میسر خواهد بود که در مرحله اول، اولیاء بتوانند بر تمایل خود به استفاده مداوم ابزارهای فوق چیره شوند. برای پیشگیری یا درمان اعتیاد فرزندان خود به بازی‌ها و سرگرمی‌های رایانه ای، مهم‌ترین نکته‌ای که اولیا باید به آن آگاه باشند، بررسی نگرش‌ها و عادات خود در مورد استفاده از این ابزار جادویی است.
این کار را می‌توان با طرح سؤالاتی از خود در زمینه‌های زیر شروع کرد:
- آیا زمانی که پسرم را برای بازی به پارک می‌برم تا ساعتی را باهم بگذرانیم او را در محل بازی بچه‌ها رها می‌کنم و به مشاهده عکس‌ها، اظهارنظرها و اخباری می‌پردازم که در فاصله بین خانه و محل بازی فرزندم، به ذخیره اطلاعات داخل گوشیم اضافه شده است؟
- آیا وقتی فرزند چند ماهه‌ام را در کالسکه گذاشته و برای هواخوری بیرون می‌برم به‌جای نگاه کردن، حرف زدن و مشارکت با او در کشف دنیای اطرافمان، نگاهم را از تلفن هوشمندم برنمی‌دارم؟
- آیا زمانی که پس از یک هفته دوری از مادرم، به دیدن او می‌روم تا وی را از تنهایی برهانم، در همان حال که از پذیرایی صمیمانه و عاشقانه‌اش لذت می‌برم، حواسم همچنان به اظهارنظرهای رفقا و نزدیکان (در اینستاگرام، واتس‌آپ، تلگرام و غیره) در مورد آخرین پستی است که فرستاده‌ام و شمارش لایک‌هایی است که دریافت کرده‌ام؟
توصیه کارشناسان در اینجا این است که باید تلاش کرد تا ابزار فوق را با همه جذابیت، تنها در حد یک سرگرمی دیگر در کنار سایر سرگرمی‌ها مانند کتاب خواندن، گوش دادن به موسیقی، پیاده‌روی در طبیعت، معاشرت با دوستان و… تلقی شود . به عبارتی دیگر، استفاده آنها به‌صورت عمدی و هدفمند یعنی در زمان‌های خاص و به دلایل خاص انجام گیرد.
قانون‌مند ساختن فضای مجازی برای استفاده فرزندان:
هنگامی‌که والدین میزان استفاده خود را از شبکه‌های اجتماعی کاهش دهند و به فعالیت‌های دیگری روی بیاورند کودکان هم متوجه می‌شوند که سوای نگاه کردن به صفحه‌های نمایشی، سرگرمی‌ها و فعالیت‌های جالب دیگری هم وجود دارد.
اما کاهش استفاده از اینترنت برای فرزندی که تا حد زیادی به آن عادت کرده و وابسته شده است در صورتی میسر خواهد بود که پدر و مادر از این پس اوقات بیشتری را با او بگذرانند و با انجام فعالیت‌های جایگزین (به‌ویژه اگر کودک دارای خواهر یا برادری نباشد) وقت آزاد او را پر کنند:
بازی فوتبال در فضای خارج از خانه با اولیا، دعوت از همکلاسیها، انجام کاردستی، رفتن به سینما، دیدار از موزه یا نمایشگاه، بازدید از اقوام و غیره از گزینه‌هایی است که برای کاهش وابستگی کودک به بازی‌ها به‌خصوص در اوایل کار ضروری است.
به‌رغم تمایل و پافشاری اکثر کودکان و نوجوانان برای استفاده هرچه بیشتر از فضای مجازی، استفاده از ابزار فوق در خانه باید برنامه‌ریزی‌شود و قانون‌مند باشد. دسترسی به آنها و زمان تماشا یا مشارکت در بازی‌ها، نیازمند مقرراتی جدی بر اساس سن فرزندان میباشد.
ضرورت دیگر، آموزش فرزندان در مورد شیوه‌های بهینه استفاده از فضای مچازی است. به‌طور مثال، تماشای بازی‌های رایانه‌ای صبح‌ها پیش از رفتن به مدرسه به دلیل امکان ایجاد اختلال در تمرکز و عصرها پیش از انجام تکالیف و وظایف درسی و از یک ساعت مانده به‌وقت خواب جایز نیست. به همین صورت، هنگام صرف غذا (در خانه یا رستوران)، در مهمانی‌های فامیلی، در عبور از خیابان و فضای عمومی نباید مورد استفاده قرار گیرد.
به این ترتیب، شیوه های مناسب استفاده فرزندان از فضاهای مجازی را می‌توان با در نظر گرفتن ساعات استراحت، تغذیه، فعالیت‌های بدنی، وظایف مدرسه و فعالیت‌های فوق برنامه تعیین کرد.
بازی‌هایی که جنبه آموزشی دارند در تقویت استعدادها و مهارت‌هایی از قبیل سرعت پردازش اطلاعات، حل مسئله و توانایی‌های بصری و فضایی مفید است.
محدود کردن فرزندان از تماشای بازی‌ها و برنامه‌های موردعلاقه‌شان معمولا به ابراز خشم و ناراحتی آنها می‌انجامد و طبیعی است که با بالا رفتن سن فرزندان، میزان نارضایتی و خشم آنها نیز افزایش خواهد یافت.
کارشناسان توصیه می‌کنند به جای تعیین محدودیت‌های جدید و ناگهانی برای فرزند نوجوان و مقاوم خود ، بهتر است از همان اوایل کودکی، با تعیین مقررات و محدودیت‌هایی، فرزندان را به استفاده متعادل، فعال و هدفمند رسانه‌ها عادت دهیم.
- همراهی با کودک در حین تماشای بازی:
برای شناخت بهتر بازی‌های موردعلاقه فرزندتان با او درباره آن صحبت کنید. گاهی با اشاره به بخش‌هایی از بازی‌های تخیلی یا پرحادثه از او بپرسید چه چیزی را در آن بازی‌ها دوست دارد؟ آیا فکر می‌کند چنین اتفاقاتی در زندگی واقعی نیز روی می‌دهد؟ در این نوع گفتگو ها به فرزندتان در تشخیص مرز بین واقعیت و خیال کمک خواهید کرد.
نکته دیگر اینکه بهتر است از بازی‌ها و برنامه‌های موردعلاقه فرزندخود به‌طور دائم انتقاد نکنید. بازی مهم‌ترین فعالیت زندگی کودکان است. نفی و انتقاد مکرر برنامه‌های موردعلاقه آنها ممکن است آنان را به تماشای بازی‌ها در بیرون از خانه یا به‌صورت پنهانی تشویق کند.
- هوشیاری در مورد بازی‌های رایانه‌ای گروهی:
در بازی‌هایی که لازمه مشارکت در آن وجود تعامل بین بازیکنان است، احتمال گفتگو و اظهارنظر بین بازیکنان رده‌های مختلف سنی زیاد است. با توجه به اینکه محتوای بعضی از صحبت‌ها ممکن است برای سن کودک یا نوجوان مناسب نباشد، نظارت پدر و مادر یا فردبزرگ‌تری در خانواده بر این نوع بحث‌ها، ضروری است.
موضوع دیگر توجه به بازی‌هایی است که در میان آن برای اجناس مختلف یا برنامه‌های خاصی تبلیغ می‌شود. این نوع ویدئوها نیز به علت جنبه‌های تبلیغاتی بهتر است از بازی‌های کودک حذف گردد و یا برای کودکان بزرگ‌تر جنبه تبلیغاتی آنها آشکار شود.
از نکات دیگری که لازم است مورد توجه اولیا قرار داشته باشد، خاموش کردن وسایل الکترونیکی برای کودکان حداقل یک ساعت پیش از خوابیدن است، تا هیجان‌های بازی تسکین پیدا کند و کودکان به‌تدریج آماده خواب شوند. در غیر این صورت هیجان بازی و نور ساطع‌شده از دستگاه به کاهش ملاتونین در بدن می‌انجامد و نیاز به خواب را در او از میان می‌برد.
بچه‌ها طبیعتاً دوست دارند بازی یا برنامه‌ای را که تماشا می‌کنند تا انتها ببینند. به منظور پیشگیری از غافلگیر شدن و تحریک خشم و نارضایتی آنها بهتر است چند دقیقه پیش از خاموش کردن دستگاه به آنها اخطار دهید تا برای پایان دادن به بازی آماده شوند. اگر بازی به مراحل پایانی نزدیک شده است اجازه دهید آن را به پایان برسانند.
یکی از مشکلات والدین بهنگام استفاده طولانی فرزندان از شبکه ها ، متوقف کردن بازی است.
- محل قرار دادن وسایل الکترونیکی:
در این زمینه توصیه می‌شود از قرار دادن ابزارهایی مانند تلویزیون، کامپیوتر، تبلت و غیره در اتاق کودکان خودداری گردد. زیرا در این صورت کنترل استفاده از دستگاه‌های فوق پس از خوابیدن والدین میسر نخواهد بود.
بهتر است وسایل فوق در فضای مشترک خانه مانند سالن یا اتاق نشیمن قرار داشته باشد تا اولیا بتوانند از آنچه فرزندشان می‌بیند آگاه باشند و بر آن نظارت داشته باشند.
- انتخاب مناسب‌ترین برنامه‌ها و بازی‌های رایانه‌ای برای فرزندان:
بازی‌های رایانه‌ای بسیار متنوع است و آنها را می‌توان به شکل‌ها و دسته‌های مختلفی طبقه‌بندی کرد. یکی از انواع طبقه‌بندی‌ها شامل بازی‌های آموزشی، بازی‌های تفریحی و فعال و بازی‌های شبیه‌سازی است.
بازی‌های آموزشی: غنی و تفکر برانگیزند و توجه کودک را به جنبه‌های مختلف زندگی و یادگیری جلب می‌کند. این نوع بازی‌ها هم‌زمان با سرگرم کردن بچه‌ها، به یادگیری برخی از دروس آنها هم کمک خواهند کرد. والدین می‌توانند با جستجو در گوگل و نصب اپلیکیشن‌های مختلف، برنامه‌هایی برای نقاشی، خلق داستان یا نمایش و به‌کارگیری ایده‌های خلاقانه فرزندان خود پیدا کنند.
بازی‌های فعال: در این بازی‌ها کودکان تشویق می‌شوند با عبور از موانع به حل مسائلی که در بازی با آنها مواجه‌اند بپردازند و درنتیجه برخی مهارت‌ها یا خصوصیات از قبیل دقت، تمرکز، سرعت اجرا و توان حل مسئله در آنها تقویت شود.
بازی‌های شبیه‌سازی: برای کودکان فرصتی فراهم می‌آورند تا فعالیت‌های مشابه با آنچه را که در زندگی واقعی می‌بینند انجام دهند. مثلاً خلق یک ورزش خاص، طراحی و راه‌اندازی یک سفینه فضایی یا تقلید از نقش یک شخصیت خاص و موردعلاقه خود.
در بسیاری از کشورها طبقه‌بندی‌های متعددی در مورد بازی‌های رایانه‌ای برای راهنمایی اولیا و مربیان وجود دارد. به‌طور مثال نظام طبقه‌بندی PEGI در همه اروپا شناخته شده و مورد حمایت کمیسیون اروپاست. بر اساس این نظام تولیدکنندگان بازی‌ها موظف‌اند از دو نوع لوگو روی بسته‌بندی هر بازی یکی برای نشان دادن حداقل سن مجاز برای تماشای ویدئو (ردیف سنی سه-هفت-دوازده-شانزده-هجده) و دیگری برای مشخص کردن محتوای آن (وجود خشونت، رقابت، صحنه‌های تکان‌دهنده، سکسی و زبان محاوره‌ای) استفاده کنند.
در کشورهای آمریکای شمالی نیز صنعت بازی‌های ویدئویی با رتبه‌بندی و ارزیابی بازی‌های بی‌شمار رایانه‌ای اطلاعات ارزشمندی در اختیار اولیا و مربیان می‌گذارد. بدین ترتیب بزرگ‌سالان و مراقبت‌کنندگان از کودکان و نوجوانان می‌توانند با مشاهده اتیکت هر دسته‌بندی و آگاهی از تناسب آن با شرایط کاربران خردسال خود، در مورد خرید یا استفاده از آن تصمیم بگیرند.
*Entertainment software rating system
