رویای بسیاری از ما در کودکی سفر به فضا و رفتن به دل کهکشان‌ها و دیدن زمین و سیارات دیگر از فاصله‌ای نزدیک است. برای همین است که فضانوردان و ماجراهایشان برای ما از اهمیت و جذابیت بسیار بالایی برخوردارند و شغل و جزییات نحوه زندگی‌شان در فضا همیشه جزو پرطرفدارترین موضوعات علمی و فناوری روز به حساب می‌آیند. اما پشت این ظاهر دلفریب و رویایی سختی‌های زیادی هم نهفته‌است. سختی‌هایی بسیار طاقت فرسا که باید در این موقعیت تجربه کرد تا به عمق آن پی برد. چون در فضا همه چیز پیچیده‌تر از وقتی است که پاهایمان روی زمین باشد. آن وقت است که مشکل نشت کردن یک لوله آب که روی زمین مشکل حادی نیست روی فضا و وقتی در ایستگاه بین‌المللی فضایی ایستاده‌ایم، تبدیل به یک بحران بزرگ می‌شود.
این هفته برای دیوید سن ژاک، فضانورد منتخب کانادایی که ماه دسامبر گذشته ماموریت خود را به ایستگاه فضایی بین‌المللی آغاز کرد، یک چالش بزرگ و نه چندان خوشایند را به همراه داشت. او مجبور شد که جلوی نشتی آب لوله توالت فضایی ایستگاه بین‌المللی را بگیرد. نشتی که در حدود 10 لیتر مایعات را وارد فضایی با نیروی گرانشی صفر در فضا می‌کرد که میتواند بسیار مشکل آفرین باشد. به همین بهانه نگاهی انداخته‌ایم به سیستم‌های سرویس‌های بهداشتی در فضا وماجرای تعمیر نشتی توالت فضایی توسط سن ژاک کانادایی.
آلن شپرد نخستین فضانورد آمریکا پرواز تاریخی خود را در سال 1961 در ناو مرکوری «فریدوم-7» انجام داد. این سفر تنها حدود 15 دقیقه به طول انجامید، اما برای آماده‌سازی و رفع مشکلات فنی سفینه‌اش او مجبور شد 5 ساعت در سفینه منتظر پرتاب بماند. گرچه او بسیار صبور بود و پوشک پنبه‌ای خاصی با قدرت جذب بالا هم پیش‌بینی شده بود اما سرانجام مرکز هدایت پرواز صدای شپرد را شنیدند که می‌گفت: «بچه ها، من باید خودم را تمیز کنم!» اما کاری نمی‌شد برای او انجام داد.
در مراحل بعد و زمانی که پروازهای فضایی هنوز طولانی نشده بود کارشناسان وسیله‌ای ابداع کردند که شامل لوله لاستیکی، یک شیر، یک گیره و یک کیسه برای جمع‌آوری ادرار می‌شد. البته این ابداع کاملا فضانوردان را راضی نمی‌کرد زیرا گاهی اوقات نشتی داشت.
در ماموریت جمینی در دهه 1960 از پوشک‌هایی استفاده شد که به سادگی بسته‌بندی می‌شد و فضانورد بعد از «پایان کار» آنها را در کیسه‌های مخصوص بسته‌بندی و به بیرون پرتاب می‌کردند. از آنجایی که این وظیفه ناخوشایند بود و به زمان نیاز داشت باز هم فضانوردان سعی می‌کردند قبل از سفر از غذاهایی استفاده کنند که آنها را در جریان پرواز فضایی کمتر مجبور به این بسته‌بندی بکند! ضمن آنکه این بسته‌بندی همیشه موفقیت آمیز نبود و امکان داشت بخشی ار ادرار یا مدفوع رها شود و فضانورد متوجه نباشد.
ناسا برای فضانوردان «آپولو» از روشی به اسم «سیستم مهار دفع مدفوع» استفاده کرد، زیرا امکان بیرون انداختن کیسه‌ها به خارج از سفینه فضایی غیرممکن بود که شامل یک «جفت شورت با لایه‌های جذب مواد» می‌شد. چیزی شبیه به شلوار شرکت‌کنندگان در مسابقات دوچرخه‌سواری با درجه جذب بالای ادرار که خیال فضانوردان را برای مشکل ادرار در هنگام پرتاب و در فضا راحت کرد و اما در هر حال برای مدفوع و بسته‌بندی این «پوشک» همچنان مشکل وجود داشت. در جریان ماموریت آپولو 10 در سال 1969 مرکز هدایت پرواز صدای فریاد توماس استفورد را شنید که می‌گفت: «یک دستمال به من بدهید. یک تکه مدفوع در سفینه شنا می‌کند. جان یانگ این کار تو نیست؟» و بعد صدای یانگ را که پاسخ داد: «نه من این کار را نکردم این چیز مال من نیست!»
یک فضانورد وقتی می‌خواهد دستشویی برود چه کار می‌کند؟
خوب، گام اول این است که همه می‌دانند در فضا به دلیل نیروی گرانش صفر همه چیز به حالت معلق درمی‌آید! در نتیجه اولین گام این است که یک فضانورد باید خود را به توالت با یک کمربند محکم ببندد. بعد تازه قسمت سخت کار شروع می‌شود. در فضا نمی‌توان از چیزی شبیه به سیفون به شکلی که ما در زمین داریم استفاده کرد. در نتیجه باید از یک سیستم مکش قوی برای دفع مدفوع و ادرار استفاده شود. برای اینکه بلایی مشابه جان یانگ سر یک فضانورد نیاید و فضولاتش در سفینه شناور نشود، از یک سری وسیله دوربین‌دار برای تعیین محل دقیق قرار دادن دستگاه مکش استفاده می‌شود. مهارت کار کردن با این وسیله دوربین‌دار خودش یکی از چالش‌های عجیب و غریب فضانوردان است. یک مشکل بزرگ دیگر هم سر راه توالت فضایی قرار دارد و آن این است که به دلیل سیستم طراحی سفینه‌ها و ایستگا‌ه‌های فضایی سر وصدای داخل دستشویی به خوبی بیرون شنیده می‌شود! البته تا حد زیادی این مشکل را سروصداهای موتور و سایر ابزار درون یک سفینه حل می‌کنند ولی باز هم این نکته کمی پیچیده باقی می‌ماند.
دیوید سن ژاک درنقش یک لوله‌کش فضایی
اما ماجرایی که روز اول فوریه 2019 برای ساکنان ایستگاه فضایی بین‌المللی پیش آمد هم همه‌اش زیر سر همین توالت‌های فضایی پر دردسر بود.
در این روز فضانوردان و در راس همه آنها دیوید سن ژاک به دنبال نصب جدیدترین سیستم برای بالا بردن حریم شخصی افراد در سرویس بهداشتی بودند که ناگهان یکی از بخش‌های سیستم شروع به نشت آب کرد و بلافاصله حدود 10 لیتر مایع وارد فضای گرانشی صفر شد. این اتفاق باعث به صدا درآمدن سیستم اخطار شد و بلافاصله ناسا در جریان این مساله قرار گرفت. اما دیوید سن ژاک با مهارت و سرعت فوق‌العاده توانست ابتکار عمل را به دست بگیرد و بتواند با استفاده از چند حوله این نشتی آب را مهار کند.
سخنگوی ایستگاه فضایی در این باره گفت: «مانند هر کسی در زندگی که همچنین مسائلی را در خانه تجربه می‌کند، ما نیز این مسایل را در ایستگاه فضایی داریم. مهم این است که ما آن را مهار کردیم.»
ناسا چند ساعت بعد اعلام کرد که مشکل نشتی حل شده و فضانوردان موفق شدند که سیستم جدید سرویس های بهداشتی را هم در فضا نصب کنند.
با این همه به نظر می‌رسد که مشکل سرویس‌های بهداشتی در فضا همچنان یکی از چالشی‌ترین مسایل فضانوردان باقی بماند. سازمان فضایی اروپا این بخش از ماموریت فضایی را «بی‌جذابیت‌ترین و در عین حال مهمترین بخش ماموریت‌های فضا» نام می‌برد. در حال حاضر بزرگترین گام بعدی محققان فضایی این است که از همین ضایعات انسانی بتوانند برای فضانوردان آب نوشیدنی تهیه کنند. البته تلاش‌هایی هم در این زمینه صورت گرفته ولی هنوز به توسعه و کار بیشتری نیاز دارد.
